مانیفستی برای شیعیان

محمد تقی خرسندی : یکی از بزرگ‌ترین مشکلات شیعیان و بلکه مسلمین در طول تاریخ، رقابت‌ها و تعارض‌های درون‌گروهی است که منجر به ایجاد تفرقه شده است. این نقطه ضعف بزرگ، همواره مورد توجه دشمنان این دین هم قرارگرفته و از هر ابزاری برای تقویت آن بهره برده‌اند. سیاست مشهور انگلیسی «تفرقه بینداز و حکومت کن»، هنوز از مهم‌ترین ابزار استیلای کشورهای استعمارگر (با عنوان آشنای کشورهای غربی) بر کشورهای جهان سوم است؛ کشورهایی که بخش عمده‌ای از آنها را کشورهای اسلامی تشکیل می‌دهد و با توجه به وجود توصیه‌های متعدد مذهبی مبنی بر اتحاد، افتادن در چنین گردابی، آنها را مستحق عنوان «کشورهای سلطه‌پذیر» می‌کند. یکی از مهم‌ترین، زیباترین و بنیادی‌ترین توصیه‌ها برای حفظ وحدت در میان مسلمین را می‌توان در پیام کوتاه، اما پرمحتوایی یافت که حضرت امام رضا(ع) به حضرت عبدالعظیم حسنی و خطاب به شیعیان صادر فرموده‌اند. این پیام که محتوای آن انطباق قابل توجهی با آیات و مفاهیم قرآنی دارد، می‌تواند راهنمای دقیق و البته تنذیری شدید برای آنانی باشد که حرکت در راه معصومین علیهم‌السلام را سرلوحه کار خود قرار داده و اعتلای نام اسلام و برپایی مجدد تمدن عظیم و الهیِ اسلام را به‌عنوان هدفی جدی در زندگی برگزیده‌اند. هر بخش کوتاهی از این پیام عمیق، توصیه‌ای مهم به دوستداران اهل‌بیت(ع) را در خود جا داده است. «اجتناب از شیطان»، «راست‌گویی»، «امانت‌داری»، «سخن‌گفتن بجا»، «دوری از تفرقه» و «اطاعت از ولی‌امر» را می‌توان به‌عنوان محورهای اصلی این پیام ارزیابی کرد. هرچند ژرف‌کاوی پیام می‌تواند مفاهیم عمیق و پنهان‌تری را پیش روی محققین بگشاید؛ مثلا تعمق در این نکته که امام (به‌عنوان ولی امر مسلمین)، در ابلاغ سلام به پیروانش پیش‌دستی کرده، می‌تواند زمینه بحث‌های متعددی در خصوص رعایت اخلاق شود؛ بحث‌هایی همچون «دوری از تکبر»، «توجه به امور یکدیگر»، «اهمیت سلام». نکته بسیار ارزشمند در این پیام‌ها، انطباق جدی آن با مفاهیم و آیات قرآنی است که در این مقاله نیز سعی شده تا این بعد از پیام مورد توجه بیشتری قرار گیرد. البته آنچه در این مقال عنوان شده، مروری کوتاه و گذراست و قطعا بررسی مفصل‌ این مطلب، مقالات متعدد و طولانی‌تری را می‌طلبد. پیامی برای همیشه تاریخ «يَا عَبْدَالْعَظِيمِ أَبْلِغْ عَنِّي أَوْلِيَائِيَ السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُمْ أَنْ لَایَجْعَلُوا لِلشَّيْطَانِ عَلَى أَنْفُسِهِمْ سَبِيلًا وَ مُرْهُمْ بِالصِّدْقِ فِي الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَه..ِ وَ مُرْهُمْ بِالسُّكُوتِ وَ تَرْكِ الْجِدَالِ فِيمَا لَايَعْنِيهِمْ وَ إِقْبَالِ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ وَ الْمُزَاوَره..ِ فَإِنَّ ذَلِكَ قُرْبَه..ٌ إِلَيَّ وَلَايَشْغَلُوا أَنْفُسَهُمْ بِتَمْزِيقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَإِنِّي آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي أَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ وَ أسْخَطَ وَلِيّاً مِنْ أَوْلِيَائِي دَعَوْتُ اللهَ لِيُعَذِّبَهُ فِي الدُّنْيَا أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ كَانَ فِي الْآخِرَه..ِ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ عَرِّفْهُمْ أَنَّ اللهَ قَدْ غَفَرَ لِمُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزَ عَنْ مُسِيئِهِمْ إِلَّا مَنْ أَشْرَكَ بِي أَوْ آذَى وَلِيّاً مِنْ أَوْلِيَائِي أَوْ أَضْمَرَ لَهُ سُوءاً فَإِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ لَهُ حَتَّى يَرْجِعَ عَنْهُ فَإِنْ رَجَعَ عَنْهُ وَإِلَّا نُزِعَ رُوحُ الْإِيمَانِ عَنْ قَلْبِهِ وَ خَرَجَ عَنْ وَلَايَتِي وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ نُصِيبٌ فِي وَلَايَتِنَا وَ أَعُوذُ بِاللهِ مِنْ ذَلِكَ»(1) «ای عبدالعظیم از سوی من به یارانم سلام برسان و به ایشان بگو که شیطان را به خود راه ندهند و به آنان فرمان ده به راستی در گفتار و ادای امانت و آنها را فرمان ده در آنچه به کارشان نمی‌آید، خاموشی ورزند و ستیزه‌جویی کنار نهند و به یکدیگر روی آورند و به دیدار هم روند که موجب نزدیک شدن به من است و به در افتادن با یکدیگر خود را مشغول نسازند که من با خود عهد کرده‌ام هر که چنین کند و یاری از یاران مرا به خشم آورد از خدا بخواهم در دنیا سخت‌ترین عذاب را بدو رساند و در آخرت در شمار زیانکاران باشد و ایشان را آگاه ساز که خداوند نیکوکار آنها را خواهد بخشید و از بدکارشان در خواهد گذشت مگر کسی که به خدا شرک ورزیده یا دوستی از دوستان مرا بیازارد یا بدخواهی او به دل گیرد که اگر چنین کند خداوند او را نبخشاید تا از این اندیشه بد باز نگردد، اگر بازگشت (چه بهتر) و گرنه روح ایمان از دلش رخت بر بندد و از ولایت من بیرون رود و او را از ولایت ما بهره‌ای نخواهد بود و از این سرنوشت بد به خدا پناه می‌برم.» همپای اطاعت از خدا شاید بتوان مهم‌ترین پیام موجود در این پیام را «لزوم اطاعت از ولی امر» دانست. نکته‌ای که در هیچ‌جای پیام به صورت شفاف بیان نشده، اما فحوای پیام به‌خوبی بیانگر آن است. چرا که اولین نتیجه منطقی دستورات امام رضا(ع) خطاب به پیروان، انتظار ایشان از اطاعت و رعایت آن توسط مومنین است. ضمن آنکه در بخش‌های متعددی از این پیام، این اطاعت را مشمول رحمت و تخطی از آن را مستوجب عذاب تلقی کرده‌اند. این روی‌کرد را در قرآن نیز می‌توان به وضوح مشاهده کرد. در آیات متعددی از قرآن، اطاعت از ولی‌امر در کنار اطاعت خدا(2) و تقوای الهی(3) قرار گرفته و حتی به‌عنوان شرط ایمان تعیین شده است(4). این نوع اطاعت است که در قرآن مستوجب رحمت الهی برشمرده شده است. (5) نکته مهم در این میان آن است که قرآن تاکید دارد که عدم تبعیت از اصل «اطاعت از ولی‌امر»، تاثیری در ولایت و جایگاه وی نداشته(6) و نتیجه نامطلوب آن متوجه خود مردم خواهد شد.(7) این اصل به قدری از اهمیت برخوردار است که شرط قبولی ديگر طاعات و عبادات مومنین قرار گرفته است.(8) وحدت، اصل پیروزی دومین محور اصلی این پیام که بخش عمده‌ای از آن را نیز به خود اختصاص داده است، دوری از تنازع و درگیری داخلی و حفظ وحدت است. اهمیت این موضوع به حدی است که امام رئوف، از خدا برای کسانی که چنین اصلی را زیرپا بگذارند، طلب عذاب دنیا و آخرت کرده است. آیات قرآنی نیز بارها همین موضوع را به مسلمین یادآوری کرده و اختلافات درونی را منشا نابودی عظمت و توان آنان بیان كرده است.(9) توجه به این امر ضروری است که هرچند ممکن است بروز اختلاف بین مردم، امری عادی، معمولی و حتی روزمره تلقی شود، اما مهم آن است که چنین اختلافاتی بلافاصله و از راه درست خود رفع شود و اجازه گسترش و تعمیق آن و تبدیل شدنش به یک درگیری داخلی داده نشود. قرآن علت وقوع این اختلافات ظاهری را در اموری مبنایی‌تر می‌داند(10) و راه برون‌رفت از این تهدید را نیز، ارجاع اختلافات مومنین به همان اولیای امر معرفی کرده است و این شیوه را بهترین روش دانسته است.(11) با رعایت و اهتمام به چنین اصولی است که مومنین به برادرانی تبدیل می‌شوند که مشمول رحمت الهی قرار گرفته‌اند(12) و خیرخواهی یکدیگر را سرلوحه کار خویش قرار می‌دهند.(13) اما این تبعیت از دستورات امام(ع) همیشه وجود ندارد. اینجاست که امام رضا(ع) اخطار می‌کند که اگر طریقی دیگر توسط افراد انتخاب شود که موجب ایجاد، ابقا یا تشدید تنازع میان مسلمین شود، مورد نفرین حضرت قرار خواهند گرفت؛ نفرینی که عذاب سخت دنیا و خسران آخرت را به همراه خواهد داشت.(14) این همان عذاب مهینی است که خداوند در قرآن کریم نیز به‌آن اشاره کرده و آن را عاقبت کسانی دانسته که خدا و رسولش را بیازارند.(15) همچون شرک یکی دیگر از مهم‌ترین محورهای موجود در پیام امام رضا(ع) به شیعیان، انذاری است که ایشان نسبت به آزار شیعیان داده‌اند. حضرت، این آزاررسانی را (حتی اگر درحد به دل‌گرفتن بدخواهی فردی از آنان باشد) غیر قابل بخشش توسط خداوند عنوان می‌کند. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم طبق نص آیه قرآن، خدا وعده داده که امکان بخشش هر گناهی وجود دارد و تنها مواردی که استثنا شده ، شرک به خداوند و گناهانی همپای آن است. خداوند در قرآن می‌فرماید که خدا شرک به خود را نمی‌بخشاید و هرآنچه «کمتر از آن» باشد را برای کسانی که بخواهد، خواهد بخشید.(16) پس عجیب نیست اگر این گناه بزرگ باعث خروج روح ایمان از دل و بیرون رفتن از ولایت معصومین(ع) شود. البته تنها راه رفع این گناه، توبه است؛ توبه‌ای که بتواند فرد را به دایره ولایت الهی بازگرداند و انسان را از ظلمات گناه به نور رحمت و مغفرت الهی بازگرداند.(17) سلامی از ولی هرچند که سلام امام رضا(ع) به شیعیان، در ابتدای این پیام است، اما این سلام مربوط به «اولیا»ی آن حضرت است. آنچه این پیام درصدد برحذر داشتن شیعیان از آن است، خروج از همین دایره اطاعت و ولایت است. اما آنان که در این عهد باقی‌اند، اعمال بدی که از روی جهالت انجام داده‌اند اصلاح و گناهانی که از روی غفلت انجام داده و از آن توبه کرده‌اند، بخشیده خواهد شد. به چنین افرادی است که رسیدن به رستگاری وعده داده شده است.(18) و سلام، همان قول پروردگار مهربان‌(19) تقدیم همین یاران واقعی اولیاءالله شده؛ سلامی که به دستور خداست و مژده دهنده رحمت الهی و بخشش جهالت‌ها(20) ؛ سلامی که تحیت بهشتیان به یکدیگر در بهشت است(21). پي‌نوشت : 1- بحارالانوار - جلد 71 - صفحه 231 2- أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ (تغابن/12) - (مائده/92)- (نور/54)- (محمد/33) - (نساء/آیه 59) 3- فَاتَّقُوا اللهَ وَأَطِيعُونِ (شعراء/ 108، 110، 126، 131، 144، 150، 163، 179) - (زخرف/63)- (آل عمران/50) 4- وَأَطِيعُواْ اللهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ (انفال/1) 5- وَأَطِيعُواْ اللهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (آل‌عمران/132) 6- وَأَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ (تغابن/12) 7- أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُم مَّا حُمِّلْتُمْ (نور/54) 8- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ (محمد/33) 9- وَأَطِيعُواْ اللهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ (انفال/46) 10- فَاتَّقُواْ اللهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ (انفال/1) 11- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا (نساء/59) 12- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه..ٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (حجرات/10) 13- وَالَّذِينَ جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِينَ آمَنُوا (حشر/10) 14- وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا (نساء/115) 15- إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَه..ِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِينًا (احزاب/57) 16- إِنَّ اللهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاءُ (نساء/48و116) 17- اللهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ (بقره/257) 18- يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَن يُطِعْ اللهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا (احزاب/71) 19- سَلَامٌ قَوْلًا مِن رَّبٍّ رَّحِيمٍ (یس/58) 20- وَإِذَا جَاءكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَه..َ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَاله..ٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (انعام/54) 21- وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلاَمٌ (ابراهیم/23)