راهکار روسیه برای جلوگیری از ابتلا به بیماری هلندی/ وقتی اعضای دومای روسیه از آمریکا تحریم می‌خواهند!

سرویس اقتصادی فردا؛ حانیه سادات مومنی: گفتیم که عموم کشورهای دنیا به خصوص کشورهای پیشرفته با ملاحظه انواع نوسانات، موانع و چالش های پیش روی خود اقدام به مقاوم سازی اقتصاد خود کرده اند. اقتصادی که بتواند با وجود موانع، دشواری ها و دشمنی ها به اهدافش برسد. از این رو تجربه کشورهای آمریکا ، ژاپن ، فرانسه ، کره ، آلمان ، چین ، انگلیس و استرالیا را بررسی کردیم.

در مسیر مقاوم سازی اقتصاد، یک امر اصیل و اساسی تقویت تولید ملی است. اصولا اندازه و قدرت اقتصادی کشورها با معیار ارزش تولید ملی آنها سنجیده می شود. تقویت بنیه های تولید ملی به طور کلی و به صورت خودکار باعث کاهش آسیب پذیری های کشور در مقابل انواع تهدیدها و عامل موفقیت آن در عبور از تنگناها و دشواری هاست. کشورها به نسبت ثروت آفرین بودن مقاوم و در مسیر تحقق اهداف خود پیش رو و موفق هستند. البته عوامل دیگری نیز در مقاوم شدن اقتصادها موثر هستند، از جمله تدابیر حاکمیت برای مقابله هوشمند با بحران ها و چالش های داخلی یا خارجی که معمولا متناسب با اطلس تهدیدات هر کشور طراحی و اجرا می شوند. به همین جهت است که در بند 22 مجموعه سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (ابلاغیه مقام معظم رهبری مدظله العالی در بهمن ماه 1392) به موضوع «مدیریت مخاطرات اقتصادی از طریق تهیه طرح های واکنش هوشمند، فعال و سریع و به هنگام در برابر مخاطرات و اختلال های داخلی و خارجی» پرداخته شده است.

یکی از کشورهایی که برخی اقدامات اساسی آن را می توان با قاطعیت هم راستا با الگوی اقتصاد مقاومتی ارزیابی کرد، روسیه است.

جایگاه چهارم در اثرگذاری بر رشد اقتصاد جهانی

فارغ از پیشینه اقتصادی مربوط به دوران کمونیسم و محوریت شوروی سابق در شرق عالم به عنوان یکی از دو قطب سپهر سیاست و اقتصاد جهانی و علل و عوامل رشد و سپس فروپاشی این نظام سیاسی- اقتصادی، روسیه پس از شکست و فروپاشی شوروی نیز همچنان به عنوان یک قدرت اقتصادی بزرگ عرض اندام کرده است. این در حالی است که این کشور در دهه 1990 به لحاظ اقتصادی در وضعیت بسیار بدی به سر بوده و مردم در وضعیت اسف‌باری به سر می بردند. همچنین در آغاز کار پوتین به عنوان رئیس جمهور در این کشور، بدهی های روسیه به صندوق بین المللی پول از میزان ذخایر خارجی آن بیشتر بوده است. با این وجود، طی یکی دو دهه روسیه به یکی از قدرت های اقتصادی جهان تبدیل شده است.

اگرچه روسیه در سال 2015 با تولیدی معادل 1230 میلیارد دلار آمریکا به لحاظ ارزش اسمی تولیدات در جایگاه 12 جهان قرار داشته است، با درنظرگرفتن معیار برابری قدرت خرید این کشور با تولیدی حدود 3500 میلیاد دلار در همین سال در جایگاه ششم جهان قرار داشته است. این کشور در سال های 2000 تا 2010 به لحاظ میزان اثر بر رشد اقتصاد جهانی در جایگاه چهارم جهان قرار داشته است.

با وجود اینکه اقتصاد روسیه نیز همانند بسیاری کشورهای نفت خیز دیگر جهان به فروش نفت خام و گاز وابسته است، اما این بخش تنها 38 درصد از کل صادرات این کشور را شامل می شود و عمده صادرات آن عبارت است از: سوخت و مشتقات نفت و گاز (25 درصد)، انواع فلزات اساسی (10 درصد)، ماشین آلات و تجهیزات (7.4 درصد)، محصولات شیمیایی (7.4 درصد)، مواد غذایی و محصولات کشاورزی (5 درصد). همچنین مهم ترین مقصدهای صادراتی روسیه نیز عبارت است از: چین (12 درصد)، آلمان (9 درصد)، هلند (8.4 درصد)، ایتالیا (5.8 درصد)، بلاروس (4.7 درصد)، ترکیه (4.4 درصد) و ژاپن (4.1 درصد).

اما برخی از مهم ترین عوامل نرخ رشد بالا و بالندگی اقتصاد روسیه طی دهه های اخیر، تناسب ویژه ای با سیاست ها و برنامه های اقتصاد مقاومتی دارد. آنچه را که طی سال ها پس از فروپاشی شوروی باعث رشد و قدرت اقتصادی روسیه شده را می توان در قالب موارد زیر بیان کرد:

استفاده از فرصت ذخایر نفت و گاز به عنوان عامل اصلی پیشرفت اقتصادی و خودداری از خام فروشی افراطی

رئیس جمهور روسیه معتقد است این کشور بیش از اندازه به صادرات نفت خام و گاز وابسته است. این در حالی است که خام فروشی این دو محصول تنها 38 درصد از کل صادرات این کشور را شامل می شود. با این حال روسیه برنامه های مهمی برای کاهش وابستگی به نفت و گاز خام و تبدیل این دو ماده طبیعی مهم به منبعی برای توسعه صنعتی خود اجرا کرده و با اعمال تحریم های غرب در سال های اخیر، اقدامات مهمی برای تسریع در این موضوع در دست اجرا دارد.

سرمایه گذاری سنگین در بخش نفت و گاز

یکی از اقدامات مهم روسیه در عصر پسا شوروی سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز بوده است. این اقدام علاوه بر افزایش تولید نفت خام و گاز، به خصوص بر صنایع پایین دستی نفت و گاز (پالایش و تولید فرآورده های نفتی و نیز پتروشیمی و تولید محصولات شیمیایی) متمرکز بوده است. روسها اعتقاد دارند علاوه بر اینکه در صنایع بالادستی نفت و گاز لازم است پیشرفت کنند، در ایجاد ارزش افزوده بیشتر از نفت و گاز و کاهش خام فروشی آن نیز باید پیشرو باشند. روسها در حال تبدیل کردن تهدید وابستگی به خام فروشی نفت و گاز به فرصتی تاریخی برای تقویت تولید ملی و اقتصاد صنعتی خود و به تبع آن افزایش اشتغال، درآمد و رفاه شهروندان هستند و طی دهه های اخیر پیشرفت های خوبی داشته اند.

سرمایه گذاری منابع حاصل از فروش نفت و گاز در توسعه صنعتی

بیماری هلندی عبارت است از افزایش قیمت کالاهایی که امکان واردات ندارند (مانند زمین و املاک) در اثر افزایش شدید درآمدهای ارزی که به تبع آن واردات کالاهای قابل انتقال افزایش می یابد. روس ها برای جلوگیری از بروز چنین اتفاقی در شرایط افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی، دو اقدام هم انجام داده اند: اولا از ورود یکباره دلارهای نفتی به اقتصاد خود خودداری نموده اند و ثانیا بخش عمده درآمدهای مازاد را برای توسعه طرح های زیربنایی و نیز تقویت صنعت نفت و گاز و صنایع وابسته به آن مورد استفاده قرار داده اند.

اصلاح نظام بانکی، پولی و ارزی با هدف تقویت تولید ملی

در سال های پس از بحران مالی غرب ارزش پول ملی روسیه رو به افزایش نهاد. با افزایش ارزش روبل در مقابل دلار، نرخ رشد واردات بر رشد صادرات پیشی گرفت. به همین جهت بانک مرکزی روسیه سیاست هایی را به نفع تولید ملی در این کشور اتخاذ کرد تا روند صعودی واردات کنترل و صادرات این کشور افزایش یابد. در همین راستا بانک مرکزی روسیه با استفاده از ترکیبی پیچیده از ابزارهای پولی (حجم پول، نرخ سود بانکی و ...) روند رو به افزایش نرخ روبل در مقابل دلار را کنترل کرد.

سایر سیاست های اقتصادی با هدف تقویت تولید ملی

سیاستگذاران و مدیران روسیه بخش زیادی از سیاست های اقتصادی خود را بر تقویت تولید ملی و افزایش رفاه شهروندان متمرکز کرده اند. سیاست های ارزی، سیاست های تجاری، سیاست های علم و فناوری، برنامه های مربوط به تقویت زیرساختها و... عمدتا با نگاه به تولید ملی و نحوه اثرگذاری آنها بر این رکن اساسی قدرت اقتصادی تنظیم شده اند. افزایش حقوق بازنشستگان، ساخت و تکمیل زیرساختهای حمل و نقل، ایجاد مراکز آموزش عالی با امکانات کامل، سرمایه گذاری جدی و موثر در آموزش و پرورش و... از جمله برنامه های این کشور طی سال های پس از فروپاشی شوروی بوده است که نقش مهمی در تبدیل شدن این کشور به یکی از 6 بازیگر عمده اقتصاد جهانی در هزاره سوم شده است.

سیاست ها و برنامه های دوران تحریم

یکی از معضلات جدی روسیه طی سال های اخیر تحریم های غرب بوده است. پس از آغاز مناقشات بین روسیه و غرب بر سر موضوع اوکراین و در پی آن جدایی کریمه از اوکراین و درخواست اهالی آن برای الحاق به روسیه در ماه های نخست سال ٢٠١٤ میلادی، آمریکا و اروپا تحریمهایی را علیه روسیه اعمال کردند. این تحریمها با بلوکه‌کردن دارایی‌ها و ممنوعیت خروج برخی از اتباع خاص روسی آغاز شد و به سرعت به اعمال محدودیت‌های سرمایه‌گذاری در شرکت‌های بزرگ فعال در حوزه انرژی روسیه و همچنین ایجاد محدودیت برای ورود سرمایه به بانک‌های بزرگ روسی تبدیل شد؛ اما اقدام‌های تحریمی غرب از سوی روسیه بدون پاسخ نماند و این کشور همزمان با اقدام‌های متقابل تحریمی علیه کشورهای غربی به ویژه اروپایی، برای کاهش آثار تحریم‌های تحمیل شده بر اقتصاد خود نیز سیاست‌هایی را در پیش گرفت. برخی از این سیاست ها و برنامه ها در ادامه می آید:

حساب نکردن روی رفع تحریم‌ها

از همان ماه های آغازین تحریم های غرب، روسیه بنا را بر تداوم این تحریم ها گذاشت و از خیال بافی در مورد پایان سریع آنها خودداری کرد. به عنوان مثال پوتین در آغازین روزهای بهار 94 در کنفرانس مطبوعاتی در مسکو به سوال خبرنگاری که مدت تحریم های غربی را در مورد روسیه جویا شد، گفت: این انتظار که تحریم ها در مورد روسیه در کوتاه مدت لغو شود وجود ندارد. همچنین مقامات روس طی این دو سال دائما بر ضرورت تبدیل کردن تهدید تحریم ها به فرصتی برای تقویت بنیه اقتصادی خود تاکید کرده اند.

تحریم متقابل و ضربه‌زدن به منافع کشورهای تحریم‌کننده

روسیه به جهت قدرت اقتصادی بالای خود، اقدامات تحریمی تلافی جویانه اعمال کرد. واردات کالا از کشورهای غربی (به خصوص اروپا) و اعمال تحریم های بخش انرژی علیه این کشورها از این دست اقدامات است. همچنین تهدید به تحریم استفاده از آسمان این کشور برای تردد و نیز تهدید به تحریم واردات خودرو و منسوجات از کشورهای اروپایی از اقداماتی بود که بازتاب و عکس العمل های گستره اروپایی ها را به همراه داشت. میزان خسارت اروپایی ها از تحریم های روسیه قابل توجه دانسته شده است. اقدام مهم دیگری روسیه در تلافی تحریم های غرب، تبدیل بخش عمده ای از ذخایر دلاری خود به طلاست که در مقیاس خود آسیب زیادی به ارزش و مقبولیت دلار وارد نموده است.

پیمان های دوجانبه پولی و جایگزینی ارزهای محلی به جای دلار

روسیه از سال 2011 اقدام به عقد پیمان دو جانبه پولی با چین کرد. براساس این پیمان تجار دو کشور با پول های محلی و بدون واسطه گری دلار اقدام به مبادله می کنند. با آغاز تحریم های غرب علیه روسیه، تاکید نظام مالی بین المللی روسیه بر این الگو افزایش یافته است؛ به نحوی که با انتخاب یک بانک بزرگ در روسیه (VTB) و نیز یک بانک تجاری در چین برای انجام مبادلات و تراکنش های بزرگ، حجم مبادلات تجاری بین این دو کشور براساس ارزهای محلی (بدون دلار) طی یک سال بیش از 700 درصد افزایش پیدا کرد.

همچنین رئیس جمهور روسیه در مذاکراتی با همتایان خود در کشورهایی مانند آرژانتین، ویتنام، مصر و هند پیگیر عقد پیمان های دو جانبه پولی با این کشورهاست.

برنامه ملی برای حمایت از بنگاه‌های آسیب دیده

یکی از سیاست های مهم کشور روسیه در مقابله با تحریم ها، حمایت از بنگاه های آسیب دیده در جریان تحریم هاست. از جمله اقدامات کرملین در این ارتباط ایجاد صندوقی برای حمایت از این بنگاه هاست. این صندوق که با مازاد بودجه دولت تامین مالی شده است، با سرمایه ای بالغ بر 100 میلیارد روبل کار خود را آغاز کرده است تا با اموری از جمله تامین مالی و تملک مطالبات این شرکت ها، قدرت اقتصادی آنها برای ادامه فعالیت در شرایط تحریم را فراهم کند.

البته روسیه برای مدیریت اقتصاد خود در شرایط تحریم و تقویت اقتصاد خود اقدامات گسترده دیگری را نیز به اجرا در آورده است، از جمله: تقویت نهاد فرماندهی مقابله با تحریم، کاهش سهم دلار و یورو در مبادلات انرژی، برنامه ریزی برای ارتقاء خودکفایی در محصولات کشاورزی به بالای 90 درصد تا سال 2020 و اقدامات نمادین مقامات از جمله درخواست اعضای مجلس دومای روسیه از آمریکا برای قراردادن آنها در لیست تحریم ها.

سایت فردا در نظر دارد از این پس هر دوشنبه تجربه یکی از کشورهای پیشرفته را به طور ویژه بررسی کرده و عواملی که سبب پیشرفت اقتصادی و رفاه برای مردم آن جوامع شده را برشمرد.