«آقای نخست وزیر» روایتی سیاه و سفید از مصدق نیست/ انصاف در بازخوانی تاریخ نقطه اتکای مستند

سرویس فرهنگی فردا؛ یاسین قاسمی: تولید مستند سیاسی- تاریخی آن هم زمانی که به دنبال بازخوانی بخشی از تاریخ مبهم سال‌های نه چندان دور باشیم، کاری سخت و طاقت فرساست. چرا که آثار مستند تاریخی در جامعه ما از استقبال خوبی برخوردار نیست و لازم است برای رسیدن به یک متن جذاب و عامه‌پسند تا پیدا کردن فیلم‌های آرشیوی سال‌های گذشته باعث می‌شود که تولید این اثر برای عوامل سازنده مستند و... طولانی و ناهموار شود. پس از تولید فیلم مستند «محاکمه» اثر سید احسان عمادی که به اتفاقات شب کودتا تا دادگاه بدوی دکتر مصدق می‌پردازد؛ شاهد تولید اثری دیگر با عنوان «آقای نخست وزیر» توسط مرکز مستند سفیر فیلم و با همکاری سازمان اوج هستیم. فیلم مستندی که با تولیدش، توانست فضای جدیدی را در بازگویی حوادث کودتای 28 مرداد را برای دانشجویان و عموم مردم بوجود آورد و همچنین باعث شد تا چهره‌های سیاسی و فرهنگی را به این مستند جلب کند.

مستند «آقای نخست وزیر» به کارگردانی محمدرضا امامقلی، به بررسی عملکرد 28 ماهه دوران نخست وزیری دکتر مصدق می‌پردازد. در این مستند تلاش شده تا با نگاهی عینی و بدون هیچ تعصبی نسبت به موضوعی خاص به روایت همه جانبه از وقایع سال‌های ابتدایی 1330 شمسی پرداخته شود. بی‌تردید اولین اقدام آمریکا علیه مردم ایران کودتا ۲۸ مرداد بود و «آقای نخست وزیر» یک اثر ضد آمریکایی است که ماهیت اقدامات خرابکارانه آمریکا را در ماجرای این کودتا به تصویر می‌کشد.

جرقه اصلی تولید این اثر زمانی زده شد که کشور ما درگیر مذاکرات فشرده با گروه 1+5 بر سر انرژی هسته‌ای شد؛ به نوعی این مستند به بازخوانی تاریخی اعتماد به آمریکا پرداخته است. مستند به خوبی نشان داد که ملی کردن صنعت نفت باعث شد تا ایران به عنوان تهدید امنیت جهانی در آن دوران به شمار رود و هم اکنون نیز ایران به دلیل برخورداری از انرژی هسته‌ای دوباره تهدید جهانی محسوب می‌شود؛ با توجه به این امر به نکته خوبی خواهیم رسید، آن زمانی که جمهوری اسلامی بخواهد مستقل از دنیا روی پای خود بایستد توسط کشورهای غربی متهم به تهدید امنیت جهانی خواهد شد!

تاریخ هیچ‌گاه دوبار رخ نمی‎دهد، بلکه باید به بازخوانی تاریخ، شناسایی و تحلیل آن پرداخت؛ خاطراتی که در لحظات حساس سیاسی، درخشندگی دارند و باید احساس خطر کرد و بعضی اتفاقات همچون مناقشات داخلی، تهدید نظامی و تحریم را در تاریخ معاصر کشورمان مرور کنیم.

نقاط مثبت خوبی در مستند مشاهده می‌شود؛ روایت‌های تخریبی یا تمجیدی درباره عملکرد مصدق در مستند مشاهده نمی‌شود چرا که نگاه سیاه و سفید به یک جریان تاریخی باعث عدم شفافیت آن خواهد شد. این مستند با طیف متنوعی از آگاهان سیاسی و حاضرین در ماجرای کودتای 28 مرداد مصاحبه می‌کند که می‌توان به افرادی همچون محمدمهدی عبدخدایی عضو گروه فدائیان اسلام، داوود هرمیداس باوند عضو جبهه ملی ایران، ابراهیم یزدی دبیرک نهضت آزادی و... اشاره کرد و این اتفاق به معنای غیرجناحی بودن مستند را نشان می دهد.

مستند ضمن رعایت انصاف در بازخوانی تاریخ، حرف تازه‌ای برای گفتن دارد و با خاطرات شفاهی از فعالان سیاسی آن زمان به خوبی جلو می‌رود ولی برای اقناع‌سازی مخاطبین از اسناد و منابع مکتوب کمی استفاده شده است.

«آقای نخست وزیر»، بدون شک از کارهای تلویزیونی بهتر است، چرا که هم در فرم و هم در محتوای بدیع، این مستند یک سر و گردن از آثار تاریخی دیگر بالاتر است. مستند روایتی خطی و به صورت پرتره نیست چرا که سازندگان این اثر به دنبال قرار دادن وقایع مختلف تاریخی بودند تا به یک تحلیل تازه‌ای درباره اعتماد با آمریکا برسند و همچنین مخاطب نیز بتواند به تحلیل قانع کننده‌ای دست پیدا کند.

مستند «آقای نخست وزیر» در عین دارا بودن نقاط قوت ولی دچار ضعف نیز است. فیلم به دنبال تبیین چگونگی وادادگی در دولت مصدق نیست و مردمی که در قیام 30 تیر از دولت ملی حمایت کردند، معلوم نیست که چرا در کودتای 28 مرداد صحنه را ترک کرده و کمترین نگاهی به دولت مصدق نمی‌کنند، دلایل برخورد دوگانه مردم به یک دولت در مستند به آن اشاره نشده است که همین امر باعث ایجاد سوالات متعددی در ذهن مخاطب می‌شود! در کنار این، به موضوعاتی همچون استفاده ابزاری از مطبوعات و رسانه، شعبان جعفری (بی مخ)، فواحش، اختلاف مصدق و جبهه ملی با آیت الله کاشانی و فعالیت وسیع حزب توده و... در جریان کودتا، اشاره نمی‌شود.

در سقوط دولت ملی مصدق بدون شک موثرترین دلیل، دلبستگی به کمک‌های آمریکا در مواجهه با توطئه انگلیسی بود؛ یعنی جدایی از یک بیگانه و روی آوردن به بیگانه ای دیگر در دیپلماسی بین المللی! در کنار این مسائل مصدق خوی خودرأیی داشته و همچنین انحلال مجلس از اشتباهات فاحشِ وی بود. از سوی دیگر خواص جامعه، نخبگان، رسانه و مردم در سقوط این نهضت آزادی خواهی نقش بسزایی داشتند و باعث شد تا جریان ملی-مذهبی‌ها از رده خارج شود و استکبار خارجی بر امور کشور مسلط شوند.

در عرصه مستندسازی، عوامل سازنده نیاز به دقت، جدیت زیاد و همچنین انسجام فکری دارند و در چنین فضایی است که مخاطب جذب محتوا و فرم مستند می شود.

مستند آقای نخست وزیر از جمله آثار بلندی است که قابلیت نمایش عمومی را نیز دارد. این مستند نشان داد که می توان شخصیت های برجسته سیاسی و آن اشخاصی که به اصطلاح قهرمان ملی شده اند را مورد کنکاش و انتقاد قرار داد.

در پایان باید اشاره کرد علاوه بر این که مستند به نمایش عمومی در آید؛ باید بصورت خصوصی، مستند را برای سیاستمداران به اکران در آورد تا ببینند و بدانند که هر جا به بیگانه روی آوردند، پیامدی جز خواری و ذلت نخواهد داشت.