شرایط امر به معروف در جامعه اسلامی/ چه کسانی باید آمر و ناهی باشند؟

نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی كه باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می كند كه او ناظر و مراقب همه اموری باشد كه پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منكر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفكر سیاسی یك مسلمان به شمار می رود؛ چنان كه از مهم ترین فرایضی است كه وجوب كفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است. اساسا امر به معروف و نهى از منكر، به معناى داشتن حساسيت قوى نسبت به حضور منكرات و عدم حضور معروف‏ها است. مسلمان متعهد يا آن كس كه زندگى اجتماعى فعالى دارد، كسى است كه همواره در پى تحقق هنجارهاى دينى و آرمان‏هاى آن در جامعه است و آنچه مايه تضعيف آنها مى‏شود، از ميان برود. از اين‏رو خود را موظف مى‏داند تا به‏هوش باشد و براى تحقق معروف‏ها بكوشد و در جهت نابودى منكرات عمل كند. اين حساسيت گسترده و عميق ـ بر حسب لزوم ـ گاه به‏صورت پند و اندرز است و گاه در قالب اقدام عملى و ارائه جلوه درستى از معروف. گاه نيز ضرورت اقتضا مى‏كند كه براى حفظ جامعه اسلامى و يا نشر آرمان‏هاى دينى ـ كه خود از برترين معروف‏ها است ـ سلاح برگيرد و به دفاع از آرمان خود برخيزد. پس جهاد نيز يكى از نمونه‏هاى امر به معروف و نهى از منكر است. خداوند در آیه 104 سوره آل عمران می فرمایند: "ولتكن منكم امه يدعون الي الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون"‌ بايد از ميان شما، جمعي دعوت به نيكي، و امر به معروف و نهي از منكر كنند. و آنها همان رستگارانند. در ميان فقيهان و عالمان دين، معروف است كه امر به معروف و نهى از منكر مشروط به چند شرط است و بدون آنها، اين فريضه واجب نيست. از آن‏جا كه اين فريضه، ناظر به مصالح عمومى جامعه است، اهميت اين شرايط آشكارتر مى‏گردد. غالبا براى اين فريضه چند شرط برمى‏شمارند: 1- شناختن معروف و منكر؛ 2- احتمال تأثير؛ 3- اصرار بر ادامه منكر و ترك معروف؛ 4-موجب مفسده نبودن اجراى آن؛ 5- پايبندى آمر و ناهى به گفته‏هاى خود. حضرت رسول اکرم (ص) می فرمایند: "اذا لم يامروا بالمعروف و لم ينهوا عن المنكر ... سلط الله عليهم شرارهم فيدعوا عند ذلك خيارهم فلايستجاب لهم"‌ زماني كه امر به معروف و نهي از منكر نكردند... خداوند متعال، بدترين و شرورترين آنها را بر آنان مسلط مي كند، پس در اين هنگام دعا مي كنند ولي دعاي آنان مستجاب نمي شود. امام حسین علیه السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفيه در باره فلسفه قيامش در فرازي مي فرمايد: من براي اصلاح امت جدم رسول خدا(ص) قيام كردم، مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر نمايم. "انما خرجت لطلب الاصلاح في امه جدي، اريد ان آمر بالمعروف و انهي عن المنكر". حجت الاسلام والمسلمین سیدرضا اکرمی در گفتگو با «فردا» امر به معروف ونهی از منکر را دو اصل اساسی در زندگی اجتماعی دانست و گفت: قرار است که ما با دیگر عزیزانمان محشور شویم، بنابراین اولویت نخست در زندگی مان دعوت به کار پسندیده و بیان سخن زیبا در جامعه است تا بدین ترتیب جامعه به سوی نیکی و رفاه رهسپار شود. وی امر به معروف را در مواردی جایز دانست که عرف و شرع آن را قبول نداشته باشند. انجام کار در مواردی که عقل و علم آن را رد کرده باشند، به هیچ وجه مورد پسند خداوند و ائمه معصومین قرار ندارد، بر همین اساس است که با نهی این اعمال، جامعه از آلودگی و و گرفتاری نجات پیدا می کند. اکرمی شناخت کامل معروف و منکر را از ویژگی های اساسی و اولیه آمر و ناهی دانست و ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی های لازمه این فرد شناخت راه تبلیغ است. او باید به خوبی بداند که در فلان مورد باید تذکر شفاهی در جمع و یا در خلوت دهد، تلفنی بگوید، نامه بنویسد و یا راه های دیگری را در اینباره برگزیند. وی همچنین شیوه امر به معروف و نهی از منکر را از آسان به سخت عنوان کرد و در اینباره توضیح داد: متاسفانه عده ای برای امر به معروف از همان ابتدا شیوه های زننده و غیرقابل قبول در اسلام را برمی گزینند. این در حالی است که خداوند "تذکر" را نخستین راه برای انجام این دستور برشمرده اند. اکرمی گفت: امر به معروف باید از تذکری لسانی و مهربانانه آغاز شود نه خدایی نکرده فرد مخاطب اصرار بر انجام آن گناه خود پیدا نکند. متاسفانه بسیاری از آمران این مهم را نمی دانند و با برگزیدن راه های نادرست، هم ناخواسته نگاه دیگران را به دین مبین اسلام تغییر می دهند و هم وقت خود را بیهوده تلف می کنند. وی بر رد هرگونه خشونت در امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی تاکید و بیان کرد: خشونت در هر کاری مردود اعلام شده است، چه اینکه در دعوت به کار نیک بیشتر هم ملموس است. امر و نهی خشونت آمیز در هر موردی همواره نتیجه معکوس داده است.