دستپخت فرهنگی دولت اردوغان روی آنتن GEM

سرویس فرهنگی«فردا»: کمتر از 5 سال است که شبکه­ های ماهواره ­ای برون­مرزی اقدام به نمایش سریال­هایی با دوبله فارسی برای مخاطبان فارسی ­زبان کرده­ اند. این اقدام که ابتدا از سوی شبکه ماهواره­ای «فارسی 1» انجام شد در مدت زمان کوتاهی در میان سایر تلویزیون­های خارج از کشور مرسوم گردید. در حال حاضر بسیاری از این شبکه­ ها در کنار پخش برنامه­ های دیگر خود بخش ویژه ­ای را به سریال اختصاص داده­ اند یا شبکه ­ای جداگانه برای سریال در نظر گرفته ­اند که در تمام طول روز سریال­های ارزان قیمت ترکی و کلمبیایی را نمایش می­دهد. رواج سریال­های دوبله فارسی در بین شبکه­ های ماهوراه ­ای برون­ مرزی این سئوال را در ذهن ایجاد می­کند که این همه توجه به سریال به چه دلیل است و چرا این شبکه ­ها بیشترین زمان خود را به سریال اختصاص داده ­اند.

تاثیرگذاری رمز رواج سریال

در اینجا اولین سئوالی که برای هر مخاطبی پیش می­ آید این است که چرا در سال­های اخیر ژانر سریال این همه با استقبال روبه­ رو شده است. برای پاسخ به این سئوال بد نیست که مختصری درباره ویژگی­های تلویزیون صحبت شود. تلویزیون نسبت به رسانه­ های دیگر ویژگی­ هایی دارد که مخاطبان زیادی را به خود جلب می­کند. این رسانه به­ خاطر جذابیت­های تصویری نسبت به رادیو و رسانه­ های مکتوب مخاطبان بیشتری دارد. از طرف دیگر در برابر رسانه ­ای مثل سینما نیز تلویزیون از قدرت بیشتری برخوردار است زیرا بیننده برای تماشای یک فیلم مجبور است وقتی را تعیین کند و سر یک ساعت مقرر به سینما برود و این در صورتی است که هزینه بلیط سینما و رفت­ و آمد و... را داشته باشد اما تلویزیون در همه جا و همه زمانی در دسترس است. به همین دلیل رسانه تلویزیون بسیار فراگیرتر از سینما و دیگر رسانه­ هاست. «همه جا» و «همه زمان» در دسترس بودن، قدرت تاثیرگذاری تلویزیون را بیشتر می­کند. به همین دلیل است که با وجود رواج رسانه­ های متنوع هنوز در بسیاری کشورها تلویزیون حرف اول را می­زند. همچنین رسانه تلویزیون به­ خاطر در دسترس بودن یک آسیب جدی را به دنبال دارد و آن اینکه چون اقشار متفاوت جامعه تلویزیون نگاه می­کنند پس برنامه­ ها طوری انتخاب می­شوند که مورد فهم و پسند همه مردم باشد و به همین دلیل تلویزیون نسبت به دیگر رسانه­ها، محتوای سطحی­ تری را انتقال می­دهد.

از طرف دیگر ژانر سریال نسبت به دیگر ژانرهای تلویزیونی از قدرت تاثیرگذاری بالایی برخوردار است. فیلم سینمایی تنها دو ساعت از وقت یک بیننده را می­گیرد یا اخبار برای مدت 30 دقیقه می­تواند کسی را مخاطب قرار دهد اما سریال که روایتی تکه­ تکه شده است روزها و حتی ماه­ها مخاطب را به­دنبال خود می­کشاند و مخاطب برای اینکه آخر داستان را بفهمد کل سریال را دنبال می­کند. به این ترتیب سریال فرصت این را دارد که پیام مورد نظر خود را در طول هفته­ ها و ماه­ها و به­ آرامی در ذهن مخاطب پرورش دهد.

از طرف دیگر سریال به­ طور کلی و سریال­های شبکه­ های ماهواره­ای به ­طور خاص برای کشاندن مخاطب به دنبال خود دست به انواع و اقسام جذابیت­ها می­زنند. استفاده از بازیگران جوان و زندگی ­های لوکس از جمله این جذابیت­ هاست.

تا اینجا مشخص شد که ویژگی­ های تلویزیون و ژانر سریال فرصت­ هایی را در اختیار برنامه­ سازان قرار می­دهد تا نهایت تاثیرگذاری را داشته باشند و علت رواج سریال تلویزیونی در سال­های اخیر را می­توان در ویژگی­ های خود این ژانر جستجو کرد. اکنون بد نیست کمی هم به مخاطب­ شناسی این سریال­ها بپردازیم.

مخاطب کیست؟

برای پاسخ به این سئوال که مخاطب این سریال­ها کیست بهتر است به­صورت موردی به بررسی این سریال­ها بپردازیم. در میان شبکه ­های موجود، کانال «جم» بیش از دیگران به دنبال پخش سریال­های روز است. جم تلویزیونی است که در بسیاری از کشورهای خاورمیانه دفتر دارد. سریال­های این شبکه سریال­های ساخت ترکیه هستند که در این کشور دوبله و برای مخاطبان ایرانی و افغانی و دیگر فارسی­زبانان خاورمیانه به نمایش درمی­آیند. نگاهی به سریال­های این شبکه نشان می­ دهد که «عشق»، «رابطه با جنس مخالف»، «پول» و «شهرت» موضوعات عمده­ ای است که این سریال­ها برای خود انتخاب کرده­اند.

در این سریال­ها همچنین بازیگران نقش اول زن و مرد جوان هستند و اکثر بازیگران و نقش­آفرینان اصلی داستان­ها را نیز جوانان تشکیل می­دهند. به ­علاوه لوکیشن­هایی که برای فیلمبرداری این سریال­ها انتخاب شده است اغلب خانه­ های ویلایی است و بازیگران جوان این سریال­ها در کاخ­ها داستان سریال را پیش می­برند، با ماشین­های گران­قیمت رفت­ وآمد می­کنند و به­ طور کلی زندگی مرفهی دارند.

اما دلایل نمایش این سریال­ها توسط شبکه جم برای مخاطبان فارسی ­زبان چیست؟ بد نیست نگاهی داشته باشیم به یکی از سریال­های این شبکه. یکی از سریال­های جنجالی شبکه جم سریال «عشق و جزا» بود. این سریال نیز مانند دیگر سریال­های ترکی دارای تمام ویژگی­ هایی که قبلا به آن اشاره شد، است.

عشق و جزا داستان زن و شوهری به اسم «چیچک» و «ساواش» است که هر دو به هم خیانت کرده­اند و ساواش عاشق دختری به اسم «یاسمین» و چیچک عاشق مردی به اسم «هاکان» است. نکته جالب توجه این سریال این است که خیانت این زن و شوهر به یکدیگر در تمام داستان واکنشی به سنت­ها و آداب و رسوم گذشته نمایش داده می­شود یعنی چیچک و ساواش که در پی اجبار خانواده و آداب و رسوم سنتی با یکدیگر ازدواج کرده­اند به هم خیانت می­کنند.سریال علاوه بر خیانت این دو به هم پر از خرده ­روایت­ های مشابه است و داستان اصلی سریال را عشق­های مثلثی و ضربدری شخصیت­ها به هم پیش می­برد و نه چیز دیگر. همچنین در این سریال خشونت­هایی مثل آدمکشی به تصویر در می­آیند و دروغگویی و پنهان­ کاری به اشکال مختلف در آن دیده می­شود.

انتخاب بازیگران، موضوعات و دیگر جذابیت­ های بصری نشان می­دهد که این سریال­ها قصد دارند نوجوانان و جوانان را مخاطب خود قرار دهند. نوجوانان و جوانان همچنین به ­خاطر داشتن وقت کافی و نداشتن دغدغه ­های معیشت بیش از دیگران به ­دنبال سرگرمی هستند و سریال­های تلویزیونی یکی از کم­ خرج­ترین سرگرمی­ هاست. طبق آخرین آماری که مسئولان فرهنگی کشور اعلام کرده ­اند میانگین تماشای تلویزیون در ایران نزدیک به 5 ساعت است که در این میان نوجوانان و جوانان و همچنین زنان خانه ­دار بیشترین سهم از تماشای تلویزیون را به خود اختصاص داده ­اند.

نکته دیگری که در اینجا باید به آن اشاره شود این است که جوانی دوران پرسشگری است. در جوانی دغدغه ­های ذهنی بسیاری در رابطه با موضوعات گوناگون برای فرد ایجاد می­شود که نیاز دارد به آنها پاسخی درخور ارائه کند. به همین دلیل سازندگان این سریال­ها فرصت را مغتنم شمرده و به سئوالاتی مثل رابطه با جنس مخالف، رابطه جنسی و سنت­ها پاسخ­های دلخواه خودشان را می­دهند. پاسخ­هایی که هدفمند طراحی شده­اند و می­خواهد الگوی زندگی لیبرالی و سرمایه­ دارانه را در میان مخاطبان جوان خود ترویج کنند. بد نیست در اینجا بخشی از مصاحبه ای را که « مرات یلدریم» بازیگر نقش ساواش در سریال عشق و جزا با یک نشریه یونانی انجام داده است، مرور کنیم. یلدریم در بخشی از این مصاحبه درباره نقش خود می­گوید: « ساواش داستان مردی است که اسیر سنت­های قبیله­اش می­شود و بعد از مرگ برادرش مجبور می­شود با بیوه ­اش ازدواج کند. این فیلم جنبه سیاهی از خانواده ­های ترکیه و رسم و رسوماتشان را نشان می­دهد.» او در پاسخ به خبرنگار که از دلیل رواج این سریال در کشورهای خاورمیانه پرسیده است، می­گوید:« زنان در ترکیه وضعیت مشابهی با زنان کشورهای عربی و خاورمیانه دارند. این سریال چون به مشکلات خانوادگی می­پردازد که مشابه­اش را در این کشورها هم داریم بسیار مورد توجه قرار گرفته است.... این سریال مورد استقبال زنان قرار گرفته چون مردان زیادی در خاورمیانه دو همسر دارند و موضوع این سریال مورد توجه زنان قرار گرفته است!» او همچنین اضافه می­کند:« چون مردم ترکیه هم مانند مردم این کشورها مسلمان هستند این سوال برای زنان پیش می­ آید که چرا مردان ترکیه با زنان خود مهربانند ولی مردان آنها با آنها اینگونه رفتار نمی­ کنند!» این جملات به­ خوبی قصد سازندگان این سریال برای تاثیرگذاری بر خانواده­ها و سنت­های جوامع خاورمیانه را نشان می­دهد.

در این سریال زنان و مردان نامحرم به ­راحتی با هم ارتباط برقرار می­کنند و زنان بدون اینکه ازدواج کرده باشند باردار می­شوند. شاید تماشای صحنه ­هایی از این دست در کوتاه­ مدت باعث تغییر رفتار جوان نشود و او را به کارهایی مشابه آنچه بازیگران انجام می­دهند تشویق نکند اما اولا موضوعی مثل ارتباط با جنس مخالف را در اولویت­ های فکری نوجوانان و جوانان قرار می­دهد و ثانیا برای این موضوع، الگوی رفتاری پیشنهاد می­کند. همذات­ پنداری نوجوانان و جوانان با شخصیت­های سریال یا طرفداری کردن از یک شخصیت در برابر شخصیت دیگر خود نشانی از تایید کردن یک الگوی رفتاری در برابر الگوی رفتاری دیگر است.

جیب گشاد سرمایه­ داری برای کشورهای خاورمیانه

تا اینجا بیشتر به تاثیرات بلندمدت سریال­های ماهواره­ای از جمله سریال­های ترکی پرداختیم اما نباید فراموش کرد که در کنار تاثیرات بلندمدت، این سریال­ها تاثیرات کوتاه­ مدتی هم دارند که اولا از نظر اقتصادی و ثانیا از نظر فرهنگی مهم است.

با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه وارد شدن به جریان سرمایه­ داری جهانی برای ترکیه از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. به این ترتیب سیاست­های بازار آزاد ضرورت داشتن صنعت فیلم و سینما قوی را تشدید می­کند. فروش کالا در کشورهای در حال توسعه نیاز به تبلیغات گسترده­ای دارد که برای مثال آمریکا آن را با هالیوود پیش می­برد. دولت «رجب طیب اردوغان» که مجری سیاست­های آمریکایی اقتصادی در کشور خود است در پیروی از ارباب خود دست به راه­ اندازی دستگاه عریض و طویل فیلم­سازی زده است و با توجه به ویژگی­هایی که پیش از این برای کشورهای هدف ترکیه برشمرده شد، ژانر سریال انتخاب شده است.

بیشتر بازیگران سریال­های ترک در کنار بازیگری، مدل کالاهای مختلف هم هستند و به این ترتیب جوانان در عرصه ذهن گرفتار الگوهای فکری و رفتاری سریال­ها می­شوند و در عرصه عین لباس­ها و وسایل بازیگران آنها را با خود حمل می­کنند. در نهایت سیاست­های نئولیبرالی آمریکا در منطقه از طریق ترکیه به ­خوبی دنبال می­شود.

با این حال برخورد قهری و قضایی با شبکه­های ماهوراه ­ای راهکار کافی به نظر نمی­رسد بلکه ایجاد کردن دغدغه ­های درست برای جوانان و همچنین ارائه دادن پاسخ­های صحیح و جذاب برای آنها، نوجوانان و جوانان را در برابر هجوم این سریال­ها مصون خواهد داشت.