مادر و دختری که امام حسین (ع) برایشان شعر سرودند
هم در منابع شیعه و هم مصادر اهل سنت، روایاتی از ایشان نقل شده است و در هر دو دسته این کتب از فاطمه بنت الحسین به عنوان ثقه یاد شده است؛ کتاب شریف تهذیب نیز او را جزو طبقه چهارم راویان اسلام شمرده است.
مهر خانه: هم در منابع شیعه و هم مصادر اهل سنت، روایاتی از ایشان نقل شده است و در هر دو دسته این کتب از فاطمه بنت الحسین به عنوان ثقه یاد شده است؛ کتاب شریف تهذیب نیز او را جزو طبقه چهارم راویان اسلام شمرده است. در حقیقت فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام، فردی اهل علم و فضل و کمال و تبلیغ و ترویج بوده است. با شروع ماه محرم؛ ماه اندوه و عزای حسینی، به‌منظور شناخت بهتر واقعیت‌های موجود این حادثه غم‌بار و عظیم، مهرخانه، جهت بررسی اتفاقات، افراد و وقایعی که در این ایام نقل محافل مذهبی و دینی است، سلسله‌بحث‌هایی را از منظر زنان و خانواده و در موضوعات گوناگون با حجت‌الاسلام حمید احمدی‌جلفایی؛ دانش‌آموخته فقه و اصول و نویسنده کتاب‌های «صحیفه فاطمیه»، «حجاب برتر» و مدیر پژوهش «موسوعه حجاب و عفت» داشته است تا صحت و سقم تاریخ شفاهی مرسوم را دریافته واین واقعه عظیم را واقعی‌تر و به دور از بدعت‌ها و جانب‌داری‌ها، درک کنیم. حجت‌الاسلام حمید احمدی‌جلفایی در خصوص حضور دختران امام حسین علیه‌السلام در کربلا، به‌ویژه فاطمه و سکینه سلام‌الله‌علیهما، گفت: در کتب تاریخی به طور متقن به دو دختر بزرگ برای امام حسین علیه‌السلام اشاره
شده است؛ فاطمه بنت الحسین و سکینه بنت الحسین. در تمام منابع بر این دو دختر امام حسین علیه‌السلام تصریح شده است، اما برخی از این منابع، دختران امام علیه‌السلام را در همین دو نفر خلاصه کرده‌اند و برخی منابع یک دختر دیگر 4- 3 ساله را نیز افزودند که می‌تواند متناظر با حضرت رقیه سلام‌الله‌علیها باشد که بحث آن به تفصیل گذشت و برخی دیگر از منابع علاوه بر این سه، دختر دیگری را هم به نام زینب سلام‌الله‌علیها را برای امام حسین علیه‌السلام نام برده‌اند که در کودکی از دنیا رفته است. فاطمه بزرگ‌ترین دختر امام حسین علیه‌السلام این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به حضور فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام در کربلا گفت: حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها بزرگ‌ترین دختر امام حسین علیه‌السلام بوده و مادرشان ام اسحاق دختر طلحه بود. ام اسحاق در ابتدا همسر امام حسن علیه‌السلام بود و بعد از شهادت ایشان به همسری سیدالشهدا علیه‌السلام در آمد. سنی که برای فاطمه گفته شده است، بین 9 تا 10 سال است، اما با توجه به تحقیقات انجام‌گرفته، این تخمین سنی بین 9 تا 11 سال نیز می‌تواند باشد. او اشاره داشت: فاطمه، در کربلا ازدواج کرده بود و همسر او پسرعمویش
حسن مثنی؛ پسر امام حسن مجتبی علیه‌السلام در کربلا مجروح شده و جزو اسرای کربلا بود. این دو بعد از کربلا مدت‌ها با یکدیگر زندگی کردند و صاحب چهار فرزند به نام‌های عبدالله، ابراهیم، حسن و زینب شدند. فاطمه، بعد از فوت حسن مثنی -که در روایات تاریخی اهل سنت، مانند صحیح بخاری و تاریخ دمشق و ارشاد در میان منابع شیعه، آمده است که یک سال بر سر مزار او سوگواری کرد-، با عبدالله بن عمرو بن عثمان ازدواج می‌کند و از او نیز صاحب سه فرزند به نام‌های محمد دیباج، قاسم و رقیه می‌شود. فرزندان و نوادگان بسیاری از او به‌جا مانده است و بیشتر این فرزندان و نوادگان، جزو مجاهدان تاریخ هستند که در راه مبارزه با خلفای عباسی یا به شهادت رسیده یا اسیر شده و یا به زندان افتاده‌اند. فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام از محدثه‌های معروف تاریخ اسلام است احمدی‌جلفایی فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام را از محدثه‌های معروف تاریخ اسلام دانست و توضیح داد: هم در منابع شیعه و هم مصادر اهل سنت، روایاتی از ایشان نقل شده است و در هر دو دسته این کتب از فاطمه بنت الحسین به عنوان ثقه یاد شده است؛ کتاب شریف تهذیب نیز او را جزو طبقه چهارم راویان اسلام شمرده
است. در حقیقت فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام، فردی اهل علم و فضل و کمال و تبلیغ و ترویج بوده است که مطابق برخی از نقل‌ها 90 سال عمر کرده است و طبق تاریخ مدینه دمشق در زمان هشام از دنیا رفته و تقریب التهذیب به صورت مبهم زمان فوت او را پس از سال 100 هجری بیان کرده است. ازدواج فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام این استاد حوزه با اشاره به نقل‌های مختلی که در مورد ازدواج فاطمه سلام‌الله‌علیها بیان شده است، گفت: در بیشتر این منابع آمده است که امام حسین علیه‌السلام یکی از دو دختر خود، فاطمه و سکینه را به حسن مثنی معرفی کرد و او فاطمه را برگزید. در نقل دیگری آمده است که امام حسین علیه‌السلام، فاطمه را برای حسن مثنی انتخاب کرد و به او گفت چون فاطمه شبیه‌ترین مردم به مادرم فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است، او را برای تو برگزیدم. در مجموع فاطمه سلام‌الله‌علیها را زنی زیبارو، صاحب شأن و منزلت، باوقار و اهل علم و حدیث معرفی کرده‌اند. سکینه سلام‌الله‌علیها؛ کامل‌ترین و بافضیلت‌ترین دختر امام حسین علیه‌السلام احمدی‌جلفایی ادامه داد: دختر دوم امام حسین علیه‌السلام که تفاوت سنی او با فاطمه سلام‌الله‌علیها کمتر از یک سال بیان شده
است، سکینه نام دارد. بر اساس نقلی که در مورد ازدواج فاطمه و حسن مثنی بیان شد، این نکته به دست می‌آید که سکینه نیز به سن بلوغ رسیده بود؛ یعنی سنی میان 9 تا 10 سال. تاریخ تولد او را بین سال 47 تا 51 عنوان کرده‌اند که تحقیقات نشان می‌دهد فرض سال 51، قوی‌تر است؛ چراکه فاطمه بزرگ‌تر از سکینه بود و همان‌طور که گذشت، مادر او ام اسحاق همسر امام حسن علیه‌السلام بود و ازآ‌‌ن‌جایی‌که امام حسن علیه‌السلام در سال 50 به شهادت رسیدند، پس احتمال تولد سکینه پیش از آن تاریخ بعید است. او نام اصلی سکینه را آمنه یا امینه یا امیمه و لقب ایشان را سکینه دانست و گفت: در یک نقل تاریخی از تاریخ مدینه دمشق آمده است که مادر او رباب، این لقب را برای او برگزید. مادر و دختری که امام حسین علیه‌السلام برایشان شعر سرودند این پژوهشگر تاریخ افزود: گزارش‌های تاریخی که شکل و شمایل و اخلاق و کمالات حضرت سکینه بیان کرده‌اند گویای این مطلب است که این دختر کامل‌ترین و بافضیلت‌ترین دختر امام حسین علیه‌السلام بود و بر اساس نقل‌های تاریخی که روایاتی که از قول امام علیه‌السلام را نیز بیان کرده‌اند، می‌توان به این نکته پی برد که شأن و منزلت این دختر،
از سایر دختران امام حسین علیه‌السلام بیشتر و بالاتر بوده است و امام حسین علیه‌السلام مهر و محبت عجیبی به حضرت سکینه و مادرشان حضرت رباب سلام‌الله‌علیها داشتند و حتی در وصف ایشان شعری را سرودند که در بیت اول آن گفته شده: "من دنیایی که سکینه و رباب مهمان آن دنیا باشند را بیشتر از همه دوست دارم"؛ این شعری است که بیشتر منابع تاریخ شیعه و سنی آن را ثبت کرده‌اند. علاوه بر این بیشتر منابع از ایشان و مادرشان به عنوان زنان زیبارو یادکرده‌اند و حتی گفته شده است که حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها در زیبایی و خوش‌رویی ضرب‌المثل بوده است؛ لذا وقتی حسن مثنی فاطمه را به همسری انتخاب کرد، زنان می‌گفتند که باید دید چه میزان مهر و علاقه از فاطمه در دل حسن بوده است که از میان این دو، فاطمه را انتخاب کرده است. شعرا و ادبای معروف از محضر سکینه سلام‌الله‌علیها استفاده می‌کردند مؤلف کتاب صحیفه فاطمیه در توضیح ویژگی‌های حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها گفت: در این منابع، علاوه بر زیبایی و خوش‌رویی، تشخص رفتاری، عفت، سخاوتمندی و ظرافت‌های رفتاری را برای او برشمرده‌اند؛ در وفات الاعیان آمده که مردم از او به عنوان الگوی کمال زن نام می‌بردند.
علاوه بر این‌ها از نظر علم و هنر نیز منحصر به فرد بود؛ او شاعره، ادیبه و مسلط بر ادبیات فصیح عرب بود؛ به‌گونه‌ای که برخی از منابع اهل سنت مثل اغانی و تذکره الخواص گفته‌اند که بزرگان قریش برای یادگرفتن اصول ادبیات و شعر در خانه امام حسین علیه‌السلام حاضر شده و از محضر حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها استفاده می‌کردند؛ به‌طوری‌که منزل ایشان محل گردهم‌آمدن شعرا و ادبای معروف عصر بود. آیا حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها در کربلا متأهل بودند؟ احمدی‌جلفایی با اشاره به اختلاف اقوال در مورد متأهل‌بودن حضرت سکینه در کربلا گفت: برخی از نقل‌ها معتقدند که او پیش از کربلا با مصعب بن زبیر ازدواج کرده بود و با از دنیا رفتن مصعب، به همسری عبدالله بن حسن علیه‌السلام درآمد، اما این نقل ضعیفی است و مصدر قابل توجهی ندارد و علاوه بر آن، تعارض‌هایی نیز در خود این نقل با نقل‌های دیگر وجود دارد. او ادامه داد: همچنین در گزارش‌های دیگر از ایشان با عنوان زن عبدالله بن حسن علیه‌السلام یاد شده است،؛ اما معلوم نیست که این اتفاق پیش از حادثه کربلا افتاده بود یا در کربلا و یا اینکه او و عبدالله تنها برای یکدیگر نشان شده بودند و هنوز ازدواج نکرده
بودند. اگر بپذیریم که عبدالله بن حسن علیه‌السلام با سکینه سلام‌الله‌علیها ازدواج کرده است، در مورد سن عبدالله بن حسن علیه‌السلام، شبهه‌ای ایجاد خواهد شد؛ چراکه برخی منابع تاریخی عبدالله بن حسن علیه‌السلام را نابالغ دانسته‌اند و این قابل جمع نخواهد بود؛ مگر آن‌که این دو را نشان کرده یکدیگر بدانیم. عبدالله بن حسن علیه‌السلام در کربلا این استاد حوزه در ادامه به بررسی سن عبدالله بن حسن علیه‌السلام طبق اقوال مختلف پرداخت و گفت: برخی منابع او را شخصی نابالغ عنوان کرده‌اند، برخی منابع به عنوان نوجوان 11 ساله و برخی دیگر از منابع مانند مناقب خوارزمی و المهن، او را جوان رشیدی معرفی کردند که بعد از عون به میدان می‌رود. اگر او را نوجوان بزرگی بدانیم که نزدیک به جوانی است، ماجرایی که برای نبرد و شهادت او در این مقاتل عنوان شده است، بسیار شبیه ماجرایی است که برای قاسم بن حسن علیه‌السلام بیان شده است و این نکته ما را به این‌جا می‌رساند که مقاتل در نقل و ذکر نام این دو، به خاطر اینکه هر دو فرزند امام حسن علیه‌السلام بودند اشتباه و خلط کرده‌اند و به جای نام قاسم بن حسن علیه‌السلام، اشتباهاً عبدالله ذکر کرده‌اند، اما
در میان گفته‌هایی که در این مورد وجود دارد به شرح دیگری از شهادت او می‌رسیم که در آن قضیه، عبدالله بن حسن علیه‌السلام با دشمن نمی‌جنگد، بلکه به حمایت از عمویش به سمت میدان می‌رود؛ به‌گونه‌ای که امام حسین علیه‌السلام خطاب به بانوان حرم می‌خواهد که جلوی او را بگیرند، ولی موفق نمی‌شوند و عبدالله به یاری امام می‌رود. او افزود: در مقاتل آمده است که فردی به نام بحر بن کعب، دو دست عبدالله را قطع می‌کند و او بر زمین می‌افتد و مادر خود را صدا می‌زند و امام حسین علیه‌السلام او را به آغوش می‌گیرند تا اینکه به شهادت می‌رسد؛ این نقلی است که تاریخ طبری به عنوان دقیق‌ترین منابع تاریخ اهل بیت در نهضت عاشورا بیان کرده و از لحاظ سندی نیز قوی‌تر است. در منابع دیگری که می‌تواند یاری‌کننده و کامل‌کننده این نقل باشد، آمده است کسی که عبدالله را به شهادت رسانده، حرمله است که از دور تیری را به سمت ایشان نشانه رفت؛ در زیارت ناحیه مقدسه نیز بر این نکته تصریح و قاتل او حرمله عنوان شده است: «السَّلَامُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی الزَّکی لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ وَ رَامِیهُ حَرْمَلَةَ بْنَ کاهِلٍ الْأَسَدِی.» از
مجموع این گفته‌ها به‌دست می‌آید که او در سنی که بخواهد بجنگد، نبوده است؛ درحالی‌که قاسم بن حسن علیه‌السلام اجازه نبرد گرفته و به میدان رفتند؛ از این تطبیق می‌توان نتیجه گرفت که سن او کمتر از قاسم بن حسن علیه‌السلام بوده و به سن ازدواج نیز نرسیده است. ازدواج عبدالله و سکینه از نظر عقلی ممکن نیست احمدی‌جلفایی با اشاره به سن عبدالله به حسن علیه‌السلام ادامه داد: در نقل‌های بیان‌شده نیز نقلی که بر ازدواج حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها و عبدالله بن حسن علیه‌السلام تصریح داشته باشد، وجود ندارد و منابعی که به این ماجرا اشاره کرده‌اند، یا منابع ضعیف هستند و یا به صورت جدی به این قضیه نپرداخته‌اند. از طرف دیگر نیز عبدالله در سن ازدواج قرار نداشته است؛ همان‌طورکه به این ماجرا در مورد حضرت قاسم بن حسن علیه‌السلام نیز اشاره کردیم؛ مگر اینکه چنان‌چه ذکر شد، ایشان نشان‌کرده یکدیگر بوده باشند. حیات سکینه سلام‌الله‌علیها بعد از عاشورا او با اشاره به حیات حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها پس از عاشورا گفت: ایشان عمر طولانی داشتند و گفته شده است که 5 بار ازدواج کرده‌اند و نام همسران ایشان مصعب بن زبیر، عبدالله بن عثمان بن عبدالله،
زید بن عمر بن عثمان، ابراهیم بن عبدالرحمن بن عوف، اسبغ بن عبدالله بن مروان و برخی از منابع نام عبدالله به حسن علیه‌السلام را نیز عنوان کرده‌اند که نام مادرش بنت السلیل بود. این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به کتاب تاریخ طبری اظهار داشت: نقل‌های نادری وجود دارد که بر حضور مادر عبدالله بن حسن علیه‌السلام در کربلا اشاره دارد. به عنوان نمونه تاریخ طبری از اینکه عبدالله بعد از قطع‌شدن دستانش مادرش را صدا می‌زند، استفاده می‌کند که مادر او در کربلا بوده است؛ اگرچه نبودش نیز قابل توجیه است. درس‌هایی که از حیات دختران امام حسین علیه‌السلام می‌توان آموخت احمدی‌جلفایی در پایان، این دو بانو را بعد از حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، اسوه کامل زن مسلمان دانست که در منابع اهل سنت، بیش از شیعه ستوده شده‌اند و با اشاره به درس‌هایی از زندگی این دو بانوی بزرگوار گفت: کمال معنوی و معنویت گرایی یکی از درس‌هایی است که از زنان حاضر در عاشورا باید آموخت. کمال علمی دختران امام حسین علیه‌السلام او ادامه داد: درس دیگر، کمال علمی ایشان است، چنان‌چه اشاره کردیم هم فاطمه بنت الحسین علیه‌السلام به عنوان شاعره و ادیب معروف است و هم خواهر
بزرگوار او حضرت سکینه سلام‌الله‌علیها چ؛ این بدان معناست که برخلاف گفته‌هایی می‌خواهد که اسلام را دینی ضدزن معرفی کند که مخالف حضور هدفمند زن در جامعه است و می‌خواهد که زن مسلمان را در خانه نگاه داشته و او را خانه نشین کند، اسلام علم‌طلبی و دانشجویی زنان را تشویق و تأیید کرده است و حتی زنانی مانند این دو بزرگوار در عصر خود گوی سبقت را از مردان نیز ربوده بودند. ما می‌توانیم با اشاره به این جنبه‌های دین، این تصور غلط از اسلام را تصحیح کرده و نحوه حضور و مشارکت زنان در فعالیت‌های مختلف دینی، علمی، اقتصادی و اجتماعی را به همه نشان دهیم. رشادت، حمیت و صبر زنان در عاشورا/ در جزع و فزع و نوحه‌سرایی زنان در عاشورا مبالغه می‌شود این استاد حوزه با بیان اینکه گاهی می‌خواهیم شأن و منزلت بازماندگان کربلا را بالا ببریم، ولی حرف‌هایی را جعل می‌کنیم که متأسفانه مقام و منزلت ایشان را زیر سؤال می‌بریم، اظهار داشت: در برخی از روضه‌خوانی‌ها، در تقویت جزع و فزع و نوحه‌سرایی زنان بعد از عاشورا، مبالغه می‌شود؛ درصورتی‌که وقتی به ماجرا نگاه می‌کنیم می‌بینیم زنانی که در کربلا حاضر بودند آن‌چنان رشادت و حمیت و صبر از خود نشان
می‌دادند که دشمن را به لرزه می‌انداختند؛ چراکه اگر برخلاف این بود، ممکن بود دشمنان شماتت بسیاری انجام دهند، ولی ایشان با استواری از عنصر خطابه برای رسواساختن دشمن استفاده کردند. جزع و فزع‌های این‌چنینی، سر به کجاوه کوبیدن‌ها و ناله و فغان سردادن‌ها در منابع اندک و ضعیفی آمده است، اما در برابر آن اقتدار و وقار و خطابه‌خوانی این زنان امری است که در منابع مختلف تاریخی معتبر ذکر شده است؛ به‌طوری‌که حتی منابع اهل سنت نیز به آن‌ها اشاره داشته است. احمدی‌جلفایی افزود: ما نباید شأن و منزلت چنین بزرگوارانی را که این‌چنین خوب درخشیدند و در کربلا سعی کردند با صبر جمیل خود صحنه کربلا و هدف آن را به مسیر اشتباه نبرند، با چنین حرف‌ها و نقل‌هایی زیر سؤال ببریم. اصلاً امام حسین علیه‌السلام به خواهران و دختران خود خطاب و وصیت کرده بودند که بعد از شهادت من گریبان پاره نکرده، خاک به سر نریزید و...؛ حال یا باید این نقل را زیر سؤال برد و یا در آن‌چه در مورد ناراحتی ایشان بیان می‌شود تجدیدنظر کرد. درست است که ایشان گاه این ناراحتی و تألم خود را ابراز می‌کردند، ولی در حالت کلی خود را پیروز کربلا می‌دیدند و احساس شکست نمی‌کردند
که بخواهند ابزار تألم و ناراحتی به این شکل داشته باشند. ایشان نهضت عاشورا را نهضتی ممتد می‌دیدند و می‌دانستند که بخشی از ادامه این نهضت به دست ایشان است و باید ادامه دهند.
دیدگاه تان را بنویسید