محیط زیست، قربانی وعده‌های سیاسی/ انتقال آب خزر تا چه میزان پشتوانه کارشناسی دارد؟

ماجرای انتقال آب از دریای خزر به استان‌های مرکزی کشور، ماجرای دنباله‌داری است. مثل همیشه عده‌ای موافق و عده‌ای دیگر مخالف این کارند اما ماجرا آنجایی جالب‌تر می‌شود که مخالفان به یکباره نظرشان عوض می‌شود و درباره خوب بودن این طرح صحبت می‌کنند. آن هم درست زمانی که رییس‌جمهوری از امکان اجرایی شدن آن می‌گوید! اواخر ماه گذشته جمعی از استادان دانشگاه و کارشناسان علوم زیستی، نامه‌ای سرگشاده نوشتند و در آن با انتقال آب از دریاچه خزر به استان سمنان مخالفت کردند. این کارشناسان در نامه خود گفتند که این طرح، نه توجیه اقتصادی دارد و نه ارزیابی زیست‌محیطی. رونوشت این نامه که «اعلامیه مشترک در مخالفت با طرح انتقال آب دریای کاسپین (Caspian Sea) به سمنان» عنوان گرفته است به دفتر مقام معظم رهبری، ریاست‌جمهوری، ریاست و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ریاست قوه قضاییه، ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، وزیر نیرو، ریاست سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری و ریاست سازمان بازرسی کل کشور ارسال شده است. به نظر می‌رسید وزارت نیرو برای اجرایی کردن این طرح با مخالفت فعالان زیست‌محیطی و دلایل علمی و اقتصادی آنها برای رد طرح، مواجه است اما چند روز بعد وقتی رییس‌جمهور به زادگاهش استان سمنان سفر کرد و آنجا گفت که با رعایت مسائل زیست‌محیطی مشکلی برای انتقال آب از دریاچه خزر به سمنان وجود ندارد، چندین نفر از امضاکنندگان نامه مذکور، حرف خود را پس گرفتند. معاون محیط انسانی سازمان محیط زیست که یک روز پس از سفر روحانی به سمنان گفته بود سازمان محیط زیست معتقد است نیازی به انتقال آب نداریم، همزمان با حضور روحانی در جمع مردم سمنان اعلام کرد همه گزینه‌های تأمین آب برای کشور می‌تواند مطرح شود. اگرچه بعضی از امضاکنندگان نامه اعلامیه مشترک، معتقدند که این نامه چندین بار عوض شده است و افراد امضاکننده هم در هر لیست تفاوت‌هایی هایی با لیست قبلی دارند، اما به نظر می‌رسد بعضی از معترضان حتی نمی‌دانستند که پای چه برگه‌ای را امضا می‌کنند! یکی از مهندسان امضاکننده نامه سرگشاده با وجودی که معتقد بود نحوه انجام پروژه مشخص می‌کند که آیا این طرح، طرح خوبی است یا نه گفت که از محتوای نامه‌ای که امضا کرده خبر ندارد و زیاد هم در جریان حواشی این موضوع نیست! برای حل مشکل کمبود آب در استان‌های مرکزی کشور، یکی از راه‌هایی که پیش روست، انتقال آب از دریای خزر است؛ کاری که بسیاری از همسایگان این دریاچه آن را انجام می‌دهند؛ اما دکتر مرتضی شریفی، استاد دانشگاه و عضو شورای عالی جنگل‌ها، انجام آن توسط همسایگان دریاچه خزر را مجوزی برای انجام آن توسط ایران نمی‌داند. آقای دکتر شریفی می‌گوید دریاچه خزر اکنون دچار برداشت بی‌رویه آب از طریق کشورهای همسایه خود است و اگر ما هم این کار را انجام بدهیم و همان‌طور که در پروژه انتقال آب گفته‌شده است، سالانه 200 میلیون مترمکعب آب از خزر برداشت کنیم، ضرر بزرگی به این دریاچه می‌زنیم. به گفته کارشناسان، دریاچه خزر دارای سیستم آبی خاص و آبزیان منحصربه‌فرد است. ایران حتی قانون کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط‌زیست دریایی خزر را هم در مجلس به تصویب رسانده است. این قانون به موضوع حفاظت از خزر تأکید کرده که همه اینها نشان‌دهنده اهمیت زیست‌محیطی این دریاچه است؛ اما به گفته دکتر شریفی، پروژه انتقال آبی که این روزها از آن صحبت می‌شود هیچ‌یک از فاکتورهای حفاظت از خزر را رعایت نکرده است. عضو شورای عالی جنگل‌ها می‌گوید که در این طرح قرار است از حدود 20 متری دریاچه تا ارتفاع 2900 متر آب پمپاژ بشود. فقط 40 کیلومتر از خط لوله انتقال آب از جنگل‌های هیرکانی که مملو از شمشاد و زربین هستند عبور می‌کند. این گیاهان ممنوع‌القطع هستند و رد شدن لوله‌های انتقال آب از این قسمت حتماً به این میراث ارزشمند جنگلی آسیب می‌زند. شریفی ادامه می‌دهد: «حتی قسمت‌هایی از طرح که از کوهستان رد می‌شود هم موجب ضرر است. در جغرافیا حساس‌ترین بخش محیط‌زیست، کوهستان است که صدمه زدن به آن باعث آسیب دیدن بخش‌های پایینی هم می‌شود.» مرتضی شریفی به‌جز ضررهای محیط زیستی این پروژه درباره ابعاد اقتصادی آن‌ هم صحبت می‌کند و می‌گوید: «اگر در نظر بگیریم که قرار است 200 میلیون مترمکعب آب از خزر برداشت بشود، اگر 10 الی 20 درصد این میزان برای اصلاح راندمان کشاورزی در سمنان مصرف بشود مشکل آب این استان حل می‌شود.» به گفته این استاد دانشگاه راندمان آبیاری در سمنان، 35 درصد است. این راندمان در کشورهای منطقه، چیزی حدود 60 درصد است. اگر بتوان ایران و مشخصاً سمنان را هم با تعویض سیستم آبیاری و اصلاح روش‌های سنتی کشاورزی به راندمان 60 درصد رساند، با هزینه‌ای کمتر از 50 درصد پروژه انتقال آب، مشکل سمنان حل می‌شود. هرچند یکی از راه‌های غیرقابل‌انکار استفاده از رآکتورهای آب‌شیرین‌کن است اما این روش برای اقیانوس‌ها گزینه منطقی‌تری به نظر می‌رسد تا بهره‌برداری از دریاچه خزر. شریفی درباره استفاده از آب‌شیرین‌کن‌هایی که کشورهای همسایه خزر از آن استفاده می‌کنند هم می‌گوید: «اولاً در ایران هنوز فناوری آن را نداریم و ثانیاً کشورهای دیگر هم سالانه به خاطر استفاده از این دستگاه‌ها مقدار زیادی آلودگی وارد خزر می‌کنند که باعث بالا رفتن میزان شوری آب و به خطر افتادن جانداران این دریاچه می‌شود.» با همه این اوصاف هنوز هم جای این سؤال مطرح است که با توجه به دلایل فعالان محیط‌ زیست، چرا کسی از موافقان به نقص‌های مطرح‌شده جوابی نمی‌دهد. چرا بعضی از موافقان باید بعد از صحبت‌های رییس‌جمهور حرف خود را عوض کنند و اساساً خوب بودن و بد بودن پروژه انتقال آب از خزر به استان‌های مرکزی کشور را نفع محیط‌زیست و توجیهات اقتصادی مشخص می‌کند یا دلایل و علایق سیاسی؟