از یلدای حقیقی تا یلدای مجازی

وقتی پای صحبت بزرگ‌تر‌ها می‌نشینیم، می‌گویند که امکانات قدیم مثل شرایط مدرن امروزی نبود. تلفن همراه، رایانه و... نداشتیم ولی دلمان خوش بود. به شب‌نشینی می‌رفتیم و با کمترین تنقلات وقت خود را به بهترین شکل ممکن می‌گذراندیم. آنها از خاطرات مراسم شب یلدا، بلندترین شب سال نیز می‌گویند. اینکه تنها به داشتن یک هندوانه و کمی آجیل بسنده می‌کردند و فارغ از دغدغه‌های روزمره فقط خوش می‌گذراندند، به گونه ای که کوچک‌ترها با پای پیاده مسافت‌های طولانی را طی کرده و به خانه بزرگ ترهای فامیل می‌رفتند، دور کرسی نشسته و تا نیمه‌های شب به فال حافظ گوش داده و شاهنامه می‌خواندند؛ اتفاقاتی که در نسل جدید حکم خاطرات بزرگ‌تر‌ها را دارد و به نوعی به تاریخ پیوسته است. گرچه خانواده‌های امروزی با سختی سور و سات شب یلدا را مهیا می‌کنند و در این گرانی بازار انواع میوه‌ها و مغزهای گران قیمت را می‌خرند، بلکه شب چله بهتری را برای فرزندان خود رقم بزنند، اما دیگر از خوشی خبری نیست. حتی رفتن به خانه‌های اقوام کمرنگ شده و بیشتر خانواده‌های کوچک در خانه‌های خود در سکوت یلدا را به دور از دورهمی‌های فامیلی جشن می‌گیرند. آن هم چه جشنی که به جای شعرخوانی و گردهمایی خانوادگی تمامی اعضای خانواده در فضای مجازی پست‌های تبریک برای دوستان خود می‌فرستند. این روزها آیین‌های باستانی ایرانیان نیز به خود رنگ مجازی گرفته است، چرا که از چند روز قبل از شب چله، پای انواع و اقسام پیام‌های تبریک، برش‌های تزئینی هندوانه و میز آرایی‌های رنگارنگ و مجلل به میان می‌آید و تازه این اول ماجراست و امان از شب موعود که تا چند روز بعدتر از آن فضای مجازی پر می‌شود از عکس‌های لوکسی که نه تنها حرف از آیین‌های شب یلدا نمی‌زند، بلکه تنها فرهنگ چشم و همچشمی را ترویج می‌دهد. حال اگر اناری دانه می‌شود به علت دورهمی و وقت صرف کردن اعضای خانواده با همدیگر نیست. انگار هر فردی قرمزی انارش بیشتر باشد جشن یلدای موفق تری داشته است و چه حیف که نسل جدید خاطرات خود را در فضای مجازی موقتی ثبت می‌کند بدون آنکه برایش ماندگار باشد؛ نسلی که از فرهنگ گفت‌وگو کردن محروم است و از گذشتگان خود چیزی نمی‌داند و تنها به گذاشتن عکس‌های رنگ و لعاب دار در صفحات مجازی خود راضی است. نسلی که برای فرزندان و نوادگان خودش حرفی برای گفتن ندارد و تنها از شب یلدا این را به یاد خواهد داشت که در چنین شبی فضای مجازی پر زرق و برق می‌شود. این است خاطرات نسل ما از آیین کهن ایران زمین که تا چند سال دیگر نمود علنی پیدا می‌کند.

یلدای بی‌موبایل

شاید اصلا فکرش را هم نمی‌کردیم که برای با هم بودن کمپینی به راه بیفتد تا فارغ از دنیای مجازی افراد برای دورهمی تشویق شوند، اما دیری نپایید. سال گذشته پستی با این مضمون که «در شب یلدا تلفن همراه خود را کنار گذاشته و برای خانواده وقت بگذارید» دست به دست در فضای مجازی چرخید، عده ای آن را مراعات کرده و عده‌ای دیگر بی‌اعتنا از کنار آن گذشتند، ولی بهتر است کلاه خود را قاضی کنیم و شب یلدای سال گذشته را به یاد آوریم. به راستی هر کدام از ما چقدر در چنین شبی یادی از گذشتگان خود کرده و خاطراتی را بازگو کردیم؟ چقدر برای گفت‌وگو کردن وقت گذاشتیم و بیشتر نسبت به هم آگاه شدیم؟ جز اینکه تلفن‌های همراه خود را کنار گذاشته و تنها میخکوب برنامه‌های تلویزیونی شدیم، آیا صحبت عمیقی میان افراد خانواده مان رد و بدل شد؟ و این تغییر رفتارهای اجتماعی کاربرانی فضای اجتماعی است که حتی طاقت جمع‌های کوچک خانوادگی را نیز ندارند چه برسد به دورهمی‌های بزرگ‌تر در شب یلدا. در حالی که باید در چنین شبی محبت و مهربانی در میان اعضای خانواده و اقوام موج بزند و گفت‌وگوها چهره به چهره باشد، اما ارتباطات به دنیای مجازی کشیده شده و افراد تنها با تصاویر همدیگر در حال معاشرت هستند. شاید برخی خانواده‌ها آیین کهن شب یلدا را انجام بدهند، اما تعداد آنها به حدی انگشت شمار و محدود است که اثرات عدم گفت‌وگو در خانواده‌ها را در جامعه به وضوح می‌توان دید. در واقع بیشترین ضربه‌هایی که یک خانواده می‌خورد ناشی از همین کم صحبتی‌هاست. گفت‌وگویی که در کل سال و حتی شب یلدا به کمترین میزان خود رسیده و دیگر اعضای خانواده‌ها برای هم وقت نمی‌گذارند. آسیبی که در دل خود معضلات دیگری را به این دنیا می‌آورد. شاید یلدا بهانه ای باشد برای تکرار دورهمی‌های گذشتگان که باید در نسل جدید تزریق شود. شاید امسال بزرگانمان در کنارمان باشند و سال دیگر از نعمت حضورشان محروم باشیم، پس چه بهتر که امسال جشن یلدا را متفاوت برگزار کنیم و بیشتر از کنار هم بودن لذت ببریم.

کاهش گفت‌وگوی خانواده‌ها در شب یلدا

رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران درباره آیین شب یلدا در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: یکی از کارکردهای آیین‌هایی مثل شب یلدا که توسط نیاکان ما به وجود آمده با هم بودن است. در واقع این با هم بودن فرصتی است که فرهنگ گفت‌وگو را در میان خانواده‌ها تقویت می‌کند. حسن موسوی چلک می‌افزاید: ضمن اینکه خانواده‌ها برای برگزاری مراسم شب یلدا شروع به آماده سازی ملزومات این آیین می‌کنند و بر این اساس همکاری درون خانواده‌ها به بهانه مراسم شب یلدا صورت می‌گیرد. او اظهار می‌کند: از ویژگی‌های شب یلدا این است که افراد از گذشته‌ها صحبت می‌کنند و با این فرصت انتقال فرهنگ نسل به نسل صورت می‌گیرد. موسوی چلک ادامه می‌دهد: در گذشته پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها احترام خاصی داشتند و به دلایل مختلف دنبال بهانه می‌گشتند که با فرزندان و نوادگان خود گفت‌وگو داشته باشند. این مساله در نیاکان ما بیشتر صورت می‌گرفت ولی امروزه موضوع گفت‌وگو در خانواده‌ها جدی گرفته نمی‌شود. رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران می‌گوید: سال گذشته میانگین صحبت در خانواده‌ها کمتر از ۱۵ دقیقه بود و اگر الان این پژوهش مجددا تکرار شود برآورد زمانی ما با گسترش فضای مجازی کاهش می‌یابد. او خاطرنشان می‌کند: ضمنا گفت‌وگو‌ها نیز تغییر پیدا کرده است. در گذشته افراد در شب یلدا راجع به گذشتگان خود حرف می‌زدند و صمیمیت و ارتباطات عاطفی در درون خانواده‌ها بیشتر بود، اما امروزه این موضوع کمرنگ شده است و اعضای خانواده وقت کمتری را با هم صرف می‌کنند. موسوی چلک عنوان می‌کند: بررسی‌ها نشان می‌دهد که با تقویت فرهنگ گفت‌وگو آسیب‌های اجتماعی کاهش پیدا خواهد کرد به شرطی که مهارت گفت‌وگو کردن را یاد بگیرم. او توضیح می‌دهد: خلأ و کمبود گفت‌وگوی موثر و صمیمی در بین اعضای خانواده فاصله عاطفی را افزایش می‌دهد. اگر فرهنگ گفت‌وگو را در خانواده‌ها تقویت نکنیم، فقر محبت ایجاد می‌شود و افراد تشنه محبت به بیرون از خانه پناه می‌برند. موسوی‌چلک بیان می‌کند: بنابراین باید به بهانه آیین شب یلدا با هم بودن را بیش از پیش تجربه کنیم. رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران می‌افزاید: امروزه به علت فشارها و استرس‌های روانی بیش از گذشته نیاز به تقویت فرهنگ گفت‌وگو داریم تا به این صورت از حجم مسائل روانی کاسته شود. موسوی چلک درباره نقش شبکه‌های اجتماعی در آیین شب یلدا اظهار می‌کند: با رشد تکنولوژی و فضای مجازی میزان حرف زدن در خانواده کاهش یافته و دیگر چون گذشته اعضا برای صحبت کردن با هم وقت نمی‌گذارند. او بیان می‌کند: چند سالی است که با وجود شبکه‌های اجتماعی آیین شب یلدا نیز به خوبی اجرا نشده و به همین دلیل سال به سال آیین‌های ایرانی کمرنگ‌تر می‌شوند.