بازی با بچه‌ها؛ از قائم‌باشک تا انگری‌برد!

درباره فواید بازی و نقش آن در پرورش جسم و روح کودکان، پژوهش‌های زیادی انجام شده است و کارشناسان و پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که بازی، از نیازهای اولیه و ضروری کودکان است و هر چه امکان پرداختن آنها به بازی‌های سالم و سازنده بیشتر باشد، فکر، ذهن و جسم آنها بهتر پرورش یافته و خصوصیت‌های اجتماعی آنها بهبود می‌یابد. بازی، هیچ زمانی جز سال‌های اولیه زندگی، تاثیر خود را نشان نمی‌دهد. پس توجه به سال‌های کودکی و تاثیر بازی، ضرورت بسیاری دارد. کودک هنگام بازی می‌تواند کشف کند چه کسی است و چه توانایی‌هایی دارد، دنیا چیست و چگونه خود را باید با محیط هماهنگ کند.

بازی‌های دیروز و امروز

از منظر جامعه‌شناسی، تفاوت بازی‌های دیروز و امروز به این صورت است که این بازی‌ها از دو جنبه با یکدیگر متفاوت هستند: یکی از نظر تکنولوژی و دیگری از نظر کارکرد. بچه‌های دیروز بیشتر با توپ و عروسک بازی می‌کردند در حالی‌که بچه‌های امروز با تکنولوژی سر و کار دارند. بازی‌های امروز چون هم پیشرفته‌تر است و هم جذاب‌تر، بچه‌ها بیشتر مجذوب آنها می‌شوند و به همین دلیل کمتر از بازی‌های قدیمی و دسته‌جمعی استقبال می‌کنند. حسن بازی‌های قدیمی در این بود که تحرک زیادی را می‌طلبید اما بچه‌های امروز کم‌تحرک‌تر شده‌اند و اغلب ساعت‌ها پشت میز کامپیوترشان نشسته اند، برای همین چاقی مفرط بین کودکان رو به افزایش و روابط اجتماعی بین بچه‌ها کمتر شده است. کودکان امروز امکانات زیادی در اختیار دارند؛ از سینما گرفته تا اینترنت، تلفن همراه و...، آنها از زندگی توقع زیادی دارند و از طرف دیگر حوصله سختی کشیدن هم ندارند. بنابراین می‌توان گفت عجول‌تر شده‌اند. بیشتر بازی‌های بچه‌‌های امروز رایانه‌ای است به همین دلیل کمتر به بازی‌های گروهی می‌پردازند، بنابراین تنهاتر هستند و این موضوع به مرور زمان در روحیه آنها و آینده‌شان تاثیر خواهد گذاشت. ما باید بچه‌ها را به سمت بازی‌های دسته‌جمعی تشویق کنیم و صمیمیت را بین آنها از راه بازی منتقل سازیم تا در بازی‌های گروهی هم ذهن و هم جسمشان توامان پرورش یابد و بازی بتواند خلاقیت آنها را به کار اندازد.

انواع بازی

کودکان روحیات متفاوتی دارند و با توجه به ویژگی‌های خود، بازی‌های مختلفی را انتخاب می‌کنند. یک تقسیم بندی از انواع بازی وجود دارد که بازی‌ها را به ۷ گروه دسته بندی کرده است: ۱) بازی‌ جسمی: از قدیمی‌ترین بازیهاست، به ابزار مخصوص نیازمند است، هم به صورت انفرادی و هم به صورت گروهی انجام می‌شود، برای مصرف انرژی اضافی بدن و نجات یافتن از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای ناآرام و پرخاشگری توام با عصبانیت کودک را کاهش می‌دهد. ۲) بازی تقلیدی: کودک به تقلید نقش‌هایی می‌پردازد که آنها را باور کرده است؛ به طور معمول بهترین شخصیت‌ها برای شروع ایفای نقش، والدین، برادران، خواهران و دوستان هستند. کودک از ایفای نقش آنان لذت برده و تجربه کسب می‌کند. در دوره دبستان بیشتر نقش معلمان را تقلید می‌کند، در حالی که در دوره نوجوانی از تقلید رفتار بزرگسالان دوری می‌کند و به تقلید رفتار همسالان می‌پردازد که این خود آغازی است برای هماهنگی و همسو شدن با گروه‌های اجتماعی و ایفای نقش‌های زندگی. ۳) بازی نمایشی: کودک در تقلید از بزرگ‌ترها از لباس و عینک و وسایل مخصوص آنها استفاده می‌کند، مانند پسر کوچکی که کت پدر را به تن کرده یا دختر بچه‌ای که کفش پاشنه دار مادر را پوشیده و به زحمت راه می‌رود. ۴) بازی نمادی: زمانی که کودک دستیابی به ابزار و وسایل مورد نیاز خود را غیر ممکن می‌بیند، نیازها و آرزوهای خود را با استفاده از وسایل نمادی و از راه بازی بیان می‌کند، برای مثال بر تکه‌ای از چوب سوار شده و این طرف و آن طرف می‌رود، مانند اینکه سوار بر اسبی شده و آن را هدایت می‌کند. این نوع بازی یکی از بهترین شیوه‌های بازی درمانی محسوب می‌شود. ۵) بازی آموزشی: مهم‌ترین وسیله آموزش کودک، استفاده از وسایل بازی مناسب است، مانند مکعب‌های چوبی که کودک با جور کردن و دسته‌بندی آنها، می‌تواند با مسائل اساسی اما ساده و آسان ریاضی آشنا شود. از خانه‌های کوچک اسباب بازی برای آشنا کردن کودک با واقعیت‌های موجود زندگی می‌توان استفاده کرد. بازی‌های آموزشی موجب تقویت حواس و رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می‌شوند، به شرط آنکه سعی کنیم کنترل اصلی بازی در اختیار کودک باشد و جهت و مسیر آن را تعیین کند. ۶) بازی خلاقیتی: کودک از راه به وجود آوردن چیزی، عقاید و احساساتش را اظهار می‌کند، مانند نقاشی، موسیقی، خمیر بازی، شن بازی یا استفاده از لغات که او را قادر می‌سازد تا در آینده داستان، شعر و نمایشنامه بنویسد. ۷) بازی گروهی: این بازی‌ها هدف مشترکی دارند که افراد شرکت کننده برای نیل به آن ناگزیرند تلاش‌ها و فعالیت‌های خود را با یکدیگر هماهنگ کنند. از این رو بازی، عامل مهمی در ایجاد مراوده و ارتباط متقابل میان کودکان است، چراکه لزوم همکاری برای رسیدن به هدفی واحد موجب اتحاد آنها می‌شود. بنابراین کودکان با انتخاب نوع بازی و تعیین شرایط بازی و مقید کردن خود به اطاعت از اصول و قوانین بازی، در حقیقت نوع خاصی از زندگی اجتماعی را تجربه می‌کنند و در سازمان دادن به این زندگی اجتماعی، این باور را در خود پرورش می‌دهند که به منظور پذیرش در گروه بازشناسی از سوی همبازی‌ها، باید به نوعی دیگر، همبازی‌‌هایشان را در زندگی خود شرکت دهند. کودک بدون بازی و به‌ویژه بازی‌های گروهی، خودخواه و فاقد توانایی لازم برای ایجاد ارتباط موفق و سالم با دیگران بار می‌آید، حال آنکه از مسیر بازی، شیوه همکاری و نفوذ در گروه همسالان، جلب توجه دیگران، رعایت حقوق دیگران، زندگی گروهی و بسیاری از امور اجتماعی دیگر را یاد می‌گیرد.

انتخاب بازی مناسب

هیچ به این موضوع فکر کرده‌اید که چرا یک کودک از صبح که از خواب بیدار می‌شود دوست دارد بازی کند و باید والدینش او را کنترل کنند تا حتی موقع غذا، دست از بازی بکشد؟ چون او از بازی کردن لذت می‌برد، بازی برای کودک عذاب‌آور نیست و آنچه در بازی کردن مهم است لذت بردن است. هدف از آوردن تقسیم بندی بالا این بود که خانواده‌ها بدانند باید در این حوزه ورود پیدا کنند و مربیان هم باید بازی‌های مربوطه را معرفی کنند. اگر بچه‌ها در مسیری که رشد کردند با هم مقایسه شوند می‌بینیم که در برخی موارد خلاهایی به چشم می‌خورد، بعضی از بچه‌ها معنی بلندی، کوتاهی، چاقی و لاغری و حتی رنگ‌ها را نمی‌دانند، خیلی از بچه‌ها با بازی‌های کامپیوتری آن‌قدر سرگرمند که از آموزش این مفاهیم غافل می‌مانند. به هرحال اگر می‌خواهید کودکتان براساس وضعیت آپارتمان‌نشینی شما بازی کند، به گونه‌ای غیرمستقیم و نامحسوس، بازی او را مدیریت کنید. همچنین زمانی که به دلیل شرایط زندگی خود مجبورید کودک را از انجام یک بازی منع کنید، حداقل بازی‌های مناسب را با حوصله تحمل کنید.