۵ سناریو در مورد آینده‌ برجام/ از بازگشت به شرایط پیشابرجام تا تشدید تحریم‌های ایران/ برجام سند بدون منفعتی که باقی خواهد ماند

سرویس بین‌الملل فردا: جعفربرزگر؛ ترامپ با مواضع خود آینده برجام را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. مواضعی که از زمان تبلیغات انتخاباتی او شروع و منتهی به سخنان روز جمعه ۲۱ مهرماه شد که در آن ایران را به نقض «روح برجام» متهم کرد و در نهایت گفت: «من نمی‌توانم پایبندی ایران به برجام را تایید کنم» بعد از این سخنان، رئیس جمهور آمریکا برجام را به کنگره‌ی این کشور ارجاع داد تا در ۶۰ روز آینده در مورد آن تصیم گیری کند البته این امر بدان معنا نبود که ترامپ آینده‌ی برجام را به تصمیم کنگره سپرده است بلکه او تاکید کرد «با کنگره همکاری می‌کنیم تا نواقص برجام برطرف شود. اما اگر نتوانیم با کنگره و متحدان خود به توافق برسیم، برجام لغو خواهد شد. من هر جا لازم بدانم به عنوان رئیس جمهور آمریکا می‌توانم برجام را لغو کنم.» این سخنان و تهدیدات در حالی از سوی ترامپ مطرح شد که طبق متن سند برجام مرجع تشخیص پایبندی کشور‌ها به برجام نه آمریکا بلکه آژانس بین المللی انرژی اتمی است که اتفاقا تا به امروز، در هشت گزارش خود پایبندی ایران به برجام را تایید کرده است.

اعتراض به نقض مکرر برجام توسط آمریکا درقالب ۱۰ نامه

طرف مقابل یعنی ایران هم از نقض برجام سخن می‌گوید؛ کشورمان آمریکا را عامل نقض برجام می‌داند از این رو وزارت امور جارجه در هفتمین گزارش خود به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی از روند اجرای برجام که طبق تبصره یک قانون «اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» مصوب ۱۳۹۴/۷/۲۱ مجلس شورای اسلامی ارائه داد، بر نقص مکرر برجام توسط آمریکا تاکید کرد «در طول یک سال و نه ماه که از اجرایی شدن برجام می‌گذرد، مجموعه‌ای از نقض، بدعهدی، تاخیر، تعلل و تخطی از اجرای برجام توسط دولت آمریکا صورت گرفته است که از سوی جمهوری اسلامی ایران در قالب ۱۰ نامه از سوی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به خانم موگرینی به عنوان هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام، ثبت و ضبط شده است» در ادامه‌ی همین گزارش وزارت امور خارجه موارد معتددی از نقض برجام توسط آمریکا را بیان کرده و نوشته است: «کوتاهی‌ها و بدعهدی‌های دولت آمریکا، تحریم‌های باقیمانده غیرهسته‌ای، به همراه دسته‌ای از موانع و مشکلات فنی در حوزه مراودات مالی و بانکی، موجب شده است تا سرعت تحقق گشایش‌های ناشی از برجام با وضعیت مطلوب فاصله داشته باشد.» در این میان سه کشور اروپایی؛ فراسه، آلمان، انگلیس و فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بر خلاف ایران و آمریکا از برجام ابراز رضایت می‌کنند. فدریکا موگرینی بعد از سخنان ترامپ درباره‌ی عدم پابندی ایران به برجام و ملغی کردن آن گفت: «توافق هسته‌ای با ایران نشان دهنده شیوه اتحادیه اروپا در سیاست خارجی است. این توافقی بین دو کشور نبود؛ بار‌ها این را تکرار کرده ام و احساس می‌کنم که ناچاریم در ماه‌های آینده هم بار‌ها این موضوع را تکرار کنیم. این توافق تعهد کل جامعه بین المللی از یک طرف و ایران از طرف دیگر بود که با یک قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل هم حمایت شده و بطور منظم مورد تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی هم قرار گرفته است... برجام نه یک توافق داخلی بلکه یک قطعنامه شورای امنیت است و این یک توافق دو طرفه نیست و یک کشور نمی‌تواند یک طرفه برجام را رد کند.» البته این مواضع اروپایی‌ها در حالی اتخاذ می‌شود که آن‌ها همراه این حمایت‌ها در لزوم محدود کردن فعالیت‌های موشکی ایران و تکرار اتهمات واهی حمایت ایران از تروریسم همراه و هم نظر آمریکا هستند؛ خبر گزاری رویتر درگزارش خود از کنفرانس رهبران اتحادیه اروپا در بروکسل نوشت «اورپایی‌ها خواستار آن هستند که توافق هسته‌ای قدرت‌های بزرگ با ایران پا برجا بماند. اما در همین نشست رهبران آلمان، انگلیس و فرانسه خواستار افزایش فشار به ایران پیرامون برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای شده‌اند.» حال در این میان که دو طرف اصلی برجام یعنی آمریکا و ایران آن را نقض شده می‌داند و در نقض برجام به اشتراک رسیده اند پرسش مهمی که باید به آن پرداخت این است آینده برجام یا همان «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» که روزی از سوی دولت روحانی با ذوق زدگی «فتح الفتوح» نامیده می‌شد و رسانه‌های اصلاح طلب به «بزک» کردن آن مشغول بودند به کجا ختم خواهد شد؟ در پاسخ به این پرسش پنچ سناریو قابل طرح است که به آن‌ها اشاره و سطح عملیاتی شدن هر کدام از آن‌ها را بررسی خواهیم کرد و سناریوی که احتمال بیشتری مبنی بر عملیاتی شدن آن وجود دارد را با توجه به قراین و شواهد، مشخص خواهیم کرد.

بازگشت به شرایط پیشابرجام ۱) با ارجاع برجام توسط ترامپ به کنگره‌ی آمریکا، این کنگره در فرصت شصت روزه‌ی خود تحریم‌های هسته‌ای که در نتیجه‌ی برجام لغو، تعلیق یا سرعت اعمال آن‌ها کند شده بود را برگرداند که در آن صورت همانطور که در گزارش وزارت امور خارجه به آن اشاره شده است «.. احتمال بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای توسط کنگره که به معنای نقض فاحش برجام از سوی این کشور خواهد بود» نقض جسم و روی برجام اتفاق خواهد افتاد در واقع در این صورت دیگر هیچ شک و شبه‌ی در نقض برجام و خروج آمریکا از آن وجود نخواهد داشت و طبق نظر وزارت امور خارجه «نقض فاحش برجام» اتفاق افتاده است و برجام به انتهای خود خواهد رسید و شرایط به ماقبل این توافق باز خواهد گشت.

این احتمال ضعیف به بنظر می‌رسد چرا که اگر ترامپ هم واقعا دنبال این گزینه باشد رای لازم در کنگره‌ی آمریکا را نخواهد داشت چرا که در مجلس نمایندگان جمهوری خواه هان بیشتر هستند، اما در سنا رای جمهوری خواهان ۵۲ به ۴۸ می‌باشد و برای برگشت تحریم‌ها جمهوری خواهان ۵۱ رای لازم دارند در حالی از همین الان آقای رن پال از نمایندگان جمهوری خواه گفته است که برجام به نفع آمریکاست و بعیده رای به بازگشت تحریم‌ها بدهد، و چند نفر از نمایندگان هم اعلام کردند هنوز تصمیم شان را نگرفته اند پس اگر آقای ترامپ بخواهد تحریم‌ها را برگرداند و برجام را به هم بزند رای لازم را نخواهد آورد. از سوی دیگر اصلا مشخص نیست ترامپ به دنبال چنین گزینه‌ای باشد و همانطور که او در سخنان خود هم به آن اشاره کرد بیشتر به دنبال گسترش محدودیت‌های ذکر شده در برجام علیه کشورمان است نه لغو برجام و خروج آمریکا از این سند، پس خروج آمریکا از برجام بیشتر به یک تهدید شبیه است نه یک راهبرد در حوزه اقدامات علمی سیاست خارجی آمریکا که قرار است علیه برجام صورت گیرد.

ترامپ به دنبال تکمیل پروژه برجام

۲) کنگره در این دو ماه هیچ اقدامی انجام ندهد؛ یعنی برجام را تایید و هیچ تغییری در آن صورت ندهد و از رئیس جمهور آمریکا بخواهد طبق روال سابق هر نود روز یکبار از روند اجرای برجام گزارشی را تقدیم کنگره بکند که در آن صورت باید منتظر ماند و دید ترامپ تهدید خودرا مبنی بر تصمیم فردی خروج از برجام عملی خواهد کرد یا نه؟

این گزینه هم بعید بنظر می‌رسد چرا که آمریکا به دنبال تکمیل پروژه‌ی برجام در ایران؛ یعنی تسری دادن برجام به دیگر حوزه‌های قدرت ایران است از این روز در سخنان ۲۱ مهر ترامپ هم دیدیم که او مدام از محدود کردن فعالیت‌های موشکی ایران سخن می‌گفت: وکنگره آمریکا هم اخیرا به دنبال تصویب قانونی برای محدود کردن فعالیت‌های موشکی ایران است و از سوی دیگر تحریم سپاه پاسدارن و تهدید‌ها مبنی بر قرار دان آن در فهرست گروه‌های تروریستی اصولا در همین رابطه اتفاق می‌افتد و اینکه برجام بعد از این همه سر و صدا و مخالفت، بدون اصلاح و تکمیلی از طرف آمریکا رها شود از واقعیت دور است.

خروج اروپایی‌ها از برجام

۳) احتمال دیگر این است که آمریکا از برجام خارج شود و اروپایی‌ها هم با آمریکا همراه شوند، یعنی «هزینه _فایده» ماندن در برجام یا خروج از آن برای اروپایی‌ها به سمت خروج از آن بچربد و اروپا در دوگانه‌ای آمریکا_ ایران، آمریکا را انتخاب کند و برجام را ملغی کنند که در آن صورت برجام سندی خواهد بود که باید در کتب تاریخ سیاسی و روابط بین الملل جهان به دنبال سرگذشت آن گشت. تحقق این گزینه ابتدا به تصمیمات آمریکا وابسته است، در واقع در این سناریو اروپا را باید تابعی از آمریکا به حساب بیاوریم با توجه به اینکه شواهد ما را به تلاش ترامپ برای خروج واقعی از برجام راهنمایی نمی‌کنند پس تحقق این گزینه یعنی خروج کامل آمریکا و اروپا از برجام مشکل بنظر می‌رسد چرا که علاوه بردلایل ذکر شده منافع برجام بدون تردید برای آمریکا و ارپایی‌ها بیشتر از ایران بوده است و خروج کامل آن‌ها از برجام بدون اینکه تلاش کنند برجام را ابزاری برای گرفتن امتیاز‌های بیشتر از ایران قرار دهند بعید است و این گزینه در صورتی می‌تواند به ذهن متبادر شود که آمریکا و اروپا تصمیم گرفته باشد با ایران برخورد سخت انجام دهند و مذاکره را به کنار نهاده باشند که هیچ گونه نشانه و شاهدی بر این امر تا به امروز وجود ندارد.

برجام بدون امریکا

۴) برجام بدون حضور آمریکا ادامه پیدا کند، یعنی کشور‌های اروپایی، چین و روسیه به همراه ایران بر ادمه‌ی برجام پای فشاری کنند و در صدد ادامه‌ی اجرای آن بربیانند، اما با توجه به اینکه آمریکا یکی از پایه‌های اصلی برجام محسوب می‌شود و همانطور که رئس جمهور روحانی اشاره کرده است؛ کشور‌های اروپایی مستقل از آمریکا نمی‌توانند تصمیم بگیرند و به قول آقای روحانی «آقا اجازه» هستند و از همین منظر بود که روحانی شرط موفقیت در مذاکرات هسته‌ی را مذاکره با خود «کد خدا» یعنی آمریکا بر شمرد. درست با همین استدلال روحانی بنظر می‌رسد با خروج کد خدا از برجام آقا اجاز‌ها حتی اگر بخواهند هم، که بعید به نظر می‌رسد نخواهند توانست در برجام بدون آمریکا حضور داشته باشند، این امر به دلیل منافع سر شار اقتصادی آمریکا برای اروپایی‌ها، مشوق‌های احتمالی آمریکا به آن‌ها برای خروج از برجام و ازسوی دیگر تنیبه‌های احتمالی آمریکا در حوزه‌ی اقتصادی، سیاسی وحیثیتی که در صورت عدم خروج اروپا نصیب آن‌ها خواهد کرد منجر به آن خواهد شد که حضور اروپایی‌ها در برجام بدون آمریکا تبدیل به یک احتمال ضعیف شود.

بقای برجام بدون سود برای ایران

۵) احتمال نهایی این است که آمریکا راه میانه‌ای در پیش بگیرد؛ یعنی نه کاملا با برگرداندن تحریم‌های هسته‌ای از برجام خارج شود نه بر ادامه‌ی روند فعلی تاکید کند یعنی تحریم‌های هسته‌ای را بر نمی‌گرداند، اما تحریم‌های هسته‌ای را با بهانه‌های جدید وضع کنند، حقوق بشر، تروریسم، موشکی و.. همچون قانون کاستا که در ظاهر خروج از برجام نیست و آمریکا مدعی می‌شود که از برجام خارج نشده است، اما تحریم‌های جدید با این هدف شکل می‌گیرد که دست آورد‌های ایران از برجام را کاهش بدهد و به صفر برساند در واقع هدف در این راهبرد این است که ایران به برجام پایبند بماند و آمریکا هم به ظاهر پابند بماند، اما در عمل آن فوایدی اقتصادی که قرار بود ایران از برجام به دست آورد کاهش دهد که قبلا هم همین کار را انجام دادند هم با وضع تحریم‌های هسته‌ای جدید و هم با بیان صحبت‌های جنجالی و همین که وضعیت برجام را در ابهام قرار می‌دهند برای این است که سرمایه گذاران اروپایی وارد ایران نشوند، اما در ظاهر برجام پا برجا باشد. احتمال تحقق این گزینه از موارد قبلی بیشتر است چرا که آمریکا ظاهرا در برجام حضور دارد و ایران را متعهد به حضور در برجام کرده است، اما از یک طرف منافع ایران از برجام را به صفر رسانده است و از سوی دیگر تحریم‌های لغو شده در برجام را با پوشش و بهانه‌های دیگر دوباره اعمال کرده است.