هدفمند‌سازی یارانه‌ها در کشور‌های دیگر

تجربه‌های بیشتر کشورها و از جمله کشورمان نشان می‌دهد که از مهم‌ترین آثار منفی سیاست یارانه غیرمستقیم در اقتصاد، فسادهای احتمالی آن است. به گزارش شبکه ایران، پرداخت یارانه به برخی از کالاها فقط مختص به ایران نیست و البته تنها کشوری هم نیست که قصد هدفمند‌سازی پرداخت یارانه را دارد. سرانه یارانه انرژی در ایران 245 دلار در سال؛ یعنی یک‌هزار و 126 دلار برای هر خانوار است. سهم ثروتمندان شهری از یارانه‌های انرژی 78 برابر اقشار کم درآمد است. حال آنکه یارانه بنزین یک خانوار ثروتمند 28 برابر یارانه یک خانوار کم درآمد است! یارانه‌ها که یکی از ابزارهای مهم اقتصادی دولت برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و بخش‌های خاص تولیدی است اما توزیع آن به شکل کنونی فقط به ضرر این قشر است و منفعت آن بیشتر به جیب ثروتمندان می‌رود. به عنوان مثال یارانه‌ای که به شیر تعلق می‌گیرد چه سودی به حال روستاییانی دارد که مصرف خود را از شیر تولیدیشان تامین می‌کنند؟ رئیس جمهور در پیام نوروزی سال 1387 از آمادگی دولت برای اجرای طرحی بزرگ به منظور ایجاد تحولاتی اساسی در اقتصاد کشور خبر داد، که به طرح تحول اقتصادی موسوم شد و مهمترین بخش آن نیز هدفمند‌سازی پرداخت یارانه بود. بدین منظور در نیمه دوم سال 87 دولت لایحه‌ای را تدوین کرد. این لایحه اکنون در کمیسیون ویژه مجلس در حال بررسی است. فارغ از تمام بحث‌های که در مورد این طرح وجود دارد، تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد که هدفمند کردن یارانه‌ها، گام مؤثری در توسعه کشور محسوب می‌شود. حجم یارانه حامل‌های انرژی در کشور ما در مقایسه با متغیرهایی مثل بودجه دولت و تولید ناخالص داخلی بسیار بالاست. بنابراین درصورت هدفمندسازی آن و اصلاح قیمت حامل‌ها، منابع قابل توجهی آزاد خواهد شد که دولت می‌تواند این منابع را صرف برنامه‌های توسعه‌ای و اجتماعی خود کند. برای اصلاح بهینه قیمت حامل‌ها یکی از روش‌های مناسب، بررسی تجربه کشورها در این زمینه است. تاریخچه پرداخت یارانه در ایران می‌توان گفت شروع سیاست پرداخت یارانه در ایران از سال 1311 است. در این سال قانونی برای تشکیل سیلو در تهران تصویب و دولت اقدام به خرید و ذخیره‌سازی گندم برای مواقع بحرانی کرد که این خود آغازی برای طرح و اجرای یارانه در ایران است. با شروع دهه 1350 و افزایش قیمت جهانی نفت (سال 1353) و به پیروی از سیاست‌های تامین اجتماعی و سایر حمایت‌های خاص کشورهای توسعه یافته، دست دولت در پرداخت یارانه بازتر شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تاکید بر حفظ و ارتقای رفاه اقشار کم درآمد و توزیع عادلانه درآمد در قانون اساسی، وقوع جنگ، کاهش سطح تولید، کمبود سوخت و دارو، خالی شدن ذخایر کالاهای اساسی، تورم، احتکار و پیدایش بازار سیاه، زمینه دخالت مستقیم دولت در امر تهیه و توزیع کالاهای اساسی با هدف ممانعت از کمبود و افزایش قیمت این کالاها فراهم شد. در حال حاضر بسیاری از اقلام مشمول یارانه کاهش یافته و پرداخت آن تنها به شیر، پنیر، گندم، قند و شکر، برنج، روغن و حامل‌های انرژی انجام می‌گیرد. تجربه کشورهای دیگر در هدفمند سازی یارانه‌ها در این گزارش، تجربه کشورهایی همچون لهستان، بلغارستان، اندونزی، چین و ترکیه که از نظر ساختار اقتصادی شباهت نزدیکی با ایران دارند، در هدفمندسازی یارانه‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. دلیل عمده این کشورها برای اجرای برنامه اصلاحات، پرهزینه بودن یارانه عمومی به جهت فراگیر بودن آن بود. با توجه به افزایش جمعیت و افزایش قیمت کالاها و خدمات در بازارهای جهانی بار مالی دولت افزایش قابل توجهی یافته بود. علاوه بر این ناکارایی نظام توزیع دولتی و اثرات منفی کنترل قیمت محصولات بر تولید‌کنندگان از دلایل دیگر انجام اصلاحات بوده است. بررسی‌های انجام شده در کشورهای منتخب نشان می‌دهد که هر یک از این کشورها متناسب با شرایط ویژه خود از شیوه خاص و یا ترکیبی از شیوه‌های مختلف بهره جسته‌اند. در غالب کشورها درآمد خانوارها به‌عنوان شاخصی برای انتخاب نیازمندان مورد استفاده قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان از آمریکا، هند، برزیل و چین نام برد. نظام پرداخت یارانه در چین پرداخت یارانه توسط دولت چین در بخش انرژی از قدمت زیادی برخوردار است به‌طوری ‌که کنترل قیمت‌های انرژی و پرداخت بهای ناچیزی از آن توسط مصرف‌کنندگان خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به این بخش وارد و ناکارآیی زیادی را برای آن فراهم کرده است. با این حال، اگرچه طی سال‌های اخیر سیستم قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی تا حدودی متحول شده و تلا‌ش می‌شود که آثار تغییرات و دگرگونی‌های ایجاد شده در بازارهای بین‌المللی نیز در آن لحاظ شوند، هنوز قیمت اغلب سوخت‌ها در چین از طریق دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها اعلا‌م می‌شود. بنابراین چشم‌انداز آزادسازی بخش انرژی با این فرض در نظر گرفته می‌شود که دولت به تدریج پرداخت یارانه‌ها را در این بخش و طی 10 سال 2010_2000 حذف خواهد کرد. به عبارت دیگر، تا سال 2010 قیمت انواع حامل‌های انرژی تابعی از هزینه اقتصادی عرضه آن بوده و از شرایط بازار‌های بین‌المللی انرژی در نقاط مختلف جهان پیروی خواهد کرد. در حالی ‌که وضعیت انرژی چین با ذخایر و تولید بالا‌ی زغال‌سنگ و ذخایر محدود و تولید کم نفت و گاز شناسایی می‌شود، باید اشاره کرد که وجود ذخایر و منابع کافی زغال‌سنگ لا‌زمه حیات اقتصادی و تداوم رشد شتابان آن است زیرا جایگزینی نفت و گاز با زغال سنگ از جمله مهم‌ترین اقدام‌های دولت چین در این زمینه به شمار می‌آید. اگرچه اتخاذ شیوه جدید زندگی در بخش‌های خانگی، تجاری و حمل و نقل شخصی از صفات عمده و بارز رشد شتابان مصرف انرژی در کشور است و به عبارتی، چشم‌انداز افزایش درآمد سرانه مردم چین از 283 دلا‌ر در سال 2000 به 13/338 دلا‌ر در سال 2003 از عوامل عمده افزایش تقاضای انرژی در چین به شمار می‌رود. با این حال، سیستم پرداخت یارانه که به‌طور سنتی در زمینه غذا و لباس پرداخت می‌شد همچنان به عنوان کمک به مردم ادامه دارد اما چین برای ورود به سازمان تجارت جهانی(WTO ) در سال‌های اخیر کنترل قیمت 128 نوع کالا‌ (به‌جز کالا‌های عمومی‌مانند انرژی برق، مخابرات و .. .) را حذف کرد.