چگونگی شکایت «کیفری» از صادر کننده چک برگشتی

روزنامه خراسان: چک برگشتی یا چک بلامحل، به چکی گفته می‌شود که دارنده چک، هنگامی که برای وصول مبلغ آن به بانک مراجعه می‌کند، یا با حساب خالی صادرکننده مواجه می‌شود یا به علت دیگری، نمی‌تواند وجه چک را دریافت کند. بخشی از اخبار حقوقی، معمولا به تعداد بالای چک‌های بلامحل صادرشده در طول یک سال، اختصاص دارد. امروزه بیشتر ما متوجه این حقیقت شده‌ایم که انسان ها، به تنهایی قادر به رفع نیاز‌های خود نیستند و همواره باید برای تأمین آن‌ها، از دیگر افراد جامعه کمک بگیرند. بخش بزرگی از این نیاز‌ها را، نیاز‌های مادی تشکیل می‌دهد که نحوه تأمین آن ها، با گذشت زمان تغییر کرده‌است. تا چند صد سال قبل، انسان‌ها با مبادله کالا به کالا، نیاز‌های خود را برطرف می‌کردند، اما در عصر جدید، ابزار‌های نوین چنین وظیفه‌ای را بر عهده دارند. یکی از این ابزار‌های نوین، اسناد تجاری است و پرکاربردترین سند تجاری که به خوبی با آن آشنا هستیم، چک است. سه روش برای وصول وجه چک بلامحل چک به عنوان یک سند تجاری، نقش مهمی را در تنظیم روابط مالی ایفا می‌کند. اما در همان حال، استفاده نادرست از آن، مشکلاتی در پی دارد که یکی از متداول‌ترین آن ها، صدور چک بلامحل یا چک برگشتی است. چک بلامحل و نحوه وصول مبلغ آن، موضوعی است که دعاوی بسیاری را در نظام قضایی به خود اختصاص داده‌است. طبق قانون، دارنده چک بلامحل، می‌تواند از سه روش حقوقی، کیفری و ثبتی، برای وصول مبلغ چک استفاده کند که هر یک از این روش‌ها، دارای مراحل و ضوابط قانونی خاصی است. در این نوشتار، به شرایط استفاده از روش کیفری برای وصول چک می‌پردازیم. مفهوم حقوقی چک بلامحل (چک برگشتی) مطابق مواد ۳ و ۱۰ قانون صدور چک، در صورت مشاهده هر یک از موارد زیر، چک صادره، بلامحل محسوب می‌شود: ۱- اگر در تاریخ مندرج بر روی چک، صادرکننده در حساب خود موجودی نداشته یا موجودی آن کمتر از مبلغ چک باشد، ۲- اگر صادرکننده چک، پس از صدور چک، تمام یا قسمتی از وجهی را که با توجه به آن چک صادر کرده‌است، از بانک خارج کند، ۳- در صورتی که همه شرایط برای پرداخت مبلغ چک فراهم باشد، اما صادرکننده چک، بدون وجود علت قانونی، به بانک دستور دهد که مبلغ چک را نپردازد؛ یعنی دستور پرداخت نکردن صادر کند، ۴- اگر چک به صورت نادرست و اشتباه صادر شده باشد؛ برای مثال اگر بانک به عللی همچون مطابقت نداشتن امضا یا قلم خوردگی در متن چک و مانند آن، وجه چک را نپردازد، ۵- هرگاه فرد با علم به این‌که حساب وی بسته و مسدود است، اقدام به صدور چک کند. اگر یکی از این شرایط پنج گانه وجود داشته باشد، بانک گواهی عدم پرداخت صادر خواهد کرد و در این حالت، گفته می‌شود که چک برگشت خورده‌است. بانک باید در این گواهی ذکر کند که به چه علت مبلغ چک را نپرداخته‌است. امتیازات استفاده از روش کیفری استفاده از روش کیفری برای وصول وجه چک بلامحل، دارای امتیازاتی است؛ اولاً، فرایند رسیدگی و پیچ‌و‌خم‌های قضایی استفاده از روش حقوقی بسیار زیاد است و به همین دلیل، روش کیفری بیشتر از شیوه‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ثانیاً، صدور چک بلامحل جرم است و اگر دارنده چک از روش کیفری استفاده و شکایت کند، صادرکننده، هم موظف به پرداخت مبلغ چک می‌شود، هم باید مجازات قانونی آن، یعنی حبس برای حداکثر دو سال را تحمل کند و طبق ماده ۲۱ قانون صدور چک، اگر بیش از یک بار چک بی‌محل صادر کند، تمامی حساب‌های جاری او توسط بانک‌ها بسته خواهد شد و هیچ بانکی نمی‌تواند تا سه سال به نام وی حساب جاری دیگری باز کند، ثالثاً، طبق قانون، دارنده چک می‌تواند از دادگاه تقاضا کند که صادرکننده را به پرداخت همه خسارات و هزینه‌هایی که برای وصول طلب خود متحمل شده‌است، محکوم کند. (تبصره ماده ۲ قانون صدور چک) شرایط استفاده از روش کیفری برای این که دارنده چک بلامحل بتواند از روش کیفری استفاده کند، مطابق ماده ۱۱ قانون صدور چک، باید این شرایط را داشته باشد: الف. باید ظرف مدت شش ماه از تاریخ صدور چک، برای وصول آن به بانک مراجعه کند، ب- اگر بانک به هر علتی، گواهی عدم پرداخت صادر کرد، دارنده باید ظرف مدت شش ماه از صدور این گواهی، شکایت خود را در مراجع صالح مطرح کند، ج- صدور چک بلامحل یک جرم است و برای این‌که دادگاه بتواند به آن رسیدگی کند، نیاز به شکایت دارنده چک است، د- شکایت کیفری رایگان نیست و دارنده چک باید هزینه شکایت خود را بپردازد. هزینه دادرسی مطالبه وجه چک بر اساس آیین‌نامه تعرفه خدمات قضایی، مبلغ پنج هزار تومان هنگام مطرح کردن شکایت کیفری دریافت می‌شود. علاوه بر این مبلغ، باید برای چک‌های تا مبلغ ۱۰۰ هزار تومان، معادل ۱۵۰۰ تومان، چک‌های ۱۰۰ هزار تومان تا یک میلیون تومان، معادل چهار هزار تومان و بیش از یک میلیون تومان، معادل ۱۵ هزار تومان، هزینه پرداخت شود. مثلاً، برای طرح شکایت کیفری مربوط به چکی با مبلغ ۱۰۰ هزار تومان، مجموعاً باید شش هزار و ۵۰۰ تومان هزینه دادرسی پرداخت شود. البته هزینه اوراق و تصدیق مستندات، به‌طور جداگانه محاسبه و وصول خواهد شد. مرجع صالح رسیدگی و مدارک لازم برای طرح شکایت باید توجه داشت که منظور از روش کیفری، طرح کردن شکایت در دادسرا و منظور از روش حقوقی، ارائه دادخواست به دادگاه حقوقی و منظور از روش ثبتی، مراجعه به اجرائیه ثبت است. در روش کیفری، فرد باید ابتدا شکایت نامه (شکوائیه) تنظیم کند و سپس شکایت خود را در دادسرای محلی که بانک صادرکننده گواهی عدم پرداخت در آن قرار دارد، مطرح کند. علاوه بر دادسرا، دارنده چک بلامحل می‌تواند برای پیگیری الکترونیکی شکایت مربوط به صدور چک بلامحل و کسب اطلاع از وضعیت پرونده، به دفاتر ارائه خدمات الکترونیکی قضایی مراجعه و با ارائه مدارک لازم، یعنی کپی گواهی شده برابر اصل چک و کپی گواهی شده برابر اصل گواهی عدم پرداخت، شکایت خود را مطرح کند.