سقوط هزار پله‌ای تلگرام در الکسا +نمودار
چند روزی است که بحث رتبه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی در کنار دیگر مسائل این پیام‌رسان‌ها بر سر زبان‌ها افتاده است. عده‌ای از کاربران و کارشناسان فضای مجازی می‌گویند رتبه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی در حال افزایش است و رتبه تلگرام در این سایت به‌شدت کاهش یافته.
روزنامه فرهیختگان: چند روزی است که بحث رتبه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی در کنار دیگر مسائل این پیام‌رسان‌ها بر سر زبان‌ها افتاده است. عده‌ای از کاربران و کارشناسان فضای مجازی می‌گویند رتبه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی در حال افزایش است و رتبه تلگرام در این سایت به‌شدت کاهش یافته؛ عده دیگری هم می‌گویند این صحبت‌ها کذب است چراکه تلگرام در ایران فیلتر است و رتبه‌ای که اکنون نشان می‌دهد واقعی نیست. اما «سایت الکسا» چیست و اصلا بحث بر سر چیست؟ به زبان ساده «سایت الکسا» یک سایت رتبه‌دهی به سایت‌ها و اپلیکیشن‌های آنلاین است که به اندازه تعداد کلیک‌هایی که یک سایت دارد، به میزان بازدید از آن سایت، به تعداد دانلود یک اپلیکیشن از پلی‌استورها، به مدت زمانی که کاربران در سایت مذکور می‌مانند و... یک رتبه در کشور میزبان به‌طور مثال ایران و یک رتبه در جهان به آن سایت می‌دهد، هر میزان که این سایت یا اپلیکیشن محبوب و کاربردی‌تر باشد رتبه اش در این سایت بالا می‌رود و جایگاه بهتری را پیدا می‌کند. کارشناسان حوزه آی‌تی و فضای مجازی در گفتگو با «فرهیختگان» از بحث‌هایی که این روز‌ها در مورد رتبه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی شده است می‌گویند و کلیات ماجرا را شرح می‌دهند.
محمدابراهیم نجف‌آبادی کارشناس اقتصادی فضای مجازی
سایت الکسا متعلق به سرویس‌های آمازون است و آمازون از تامین‌کننده‌های بزرگ زیرساختی اینترنتی در دنیاست که بسیاری از زیرساخت‌های آن در ایران تحریم و بسته شده است. این سایت خیلی الگوریتم دقیقی را برای چگونگی نحوه رتبه‌بندی مشخص نکرده است، اینکه بازدید‌ها را به‌طور مثال از فایرفاکس می‌گیرد یا هر جایی دیگر مشخص نیست. البته ذکر این نکته ضروری است که سایت الکسا در بین رتبه‌دهی خودش به نسبت جمعیتی بیشترین رنک خود را از ایران می‌گیرد؛ یعنی هفت درصد از ویزیت‌های الکسا متعلق به ایران است و این مهم برای خودش یک پروژه است.
اینکه می‌گویند سایتی رتبه یک الکسا در ایران یا جهان را دارد به این معنی است که به نقل از سایت الکسا که متعلق به آمازون است، پربیننده‌ترین سایت ایرانی یک سایت است یا پربیننده‌ترین سایت جهانی یک سایت است و این رتبه‌ها هم یعنی رتبه‌دهی به سایت‌ها از تعداد کلیک‌هایی که می‌خورد یا به تعداد دانلود‌هایی که از یک اپلیکیشن خاص گرفته می‌شود. الکسا این مساله را اعلام نکرده است که رتبه‌ها را بر اساس ترافیک می‌خواند یا از تولبار یا...، البته به‌طور کلی از تولبار و مرورگر خوانده می‌شود.
سایت الکسا رتبه‌ای که می‌دهد، یک رتبه در ایران است و یک رتبه در جهان؛ جایگاه الکسای پیام‌رسان‌های ایرانی ارتقا یافته و این نشانه خوبی است و از طرفی تلگرام رتبه الکسایش پایین آمده و این کاهش رتبه ربطی به جایگاه ایران ندارد چراکه رتبه جهانی تلگرام پایین آمده است.
برخی افراد می‌گویند، چون تلگرام فیلتر است، مردم وقتی می‌خواهند از تلگرام استفاده کنند، از فیلترشکن استفاده می‌کنند و IP کشور‌های دیگر روی سایت الکسا ثبت می‌شود و به این دلیل است که رتبه تلگرام در الکسا پایین آمده است، اما باید دقت کرد که رتبه جهانی این پیام‌رسان کاهش داشته است و ما تنها به رتبه آن در ایران استناد نمی‌کنیم. ویزیتور تا به امروز از IP در ایران رتبه می‌گرفت و از الان به بعد به‌طور مثال از IP آلمان رتبه می‌گیرد و از این جهت نباید رتبه جهانی پایین بیاید، اما در واقع این رتبه کاهش داشته است.
ابوذر منتظرالقائم کارشناس فضای مجازی
به نظر می‌رسد جریانی بسیار جدی و مصمم با اهداف و منافعی کاملا قابل درک و فهم درصدد هستند تا با القای آمار‌های کذب، تمام تلاش صادقانه (!) و جدی خود در بازیابی تلگرام در ایران و لوث کردن تصمیم مسدودسازی این ابزار و سایر ابزار‌های مهاجم را به کار بندند.
این آمارسازی‌ها وجهه و ابعاد مختلفی دارد. از آمار‌هایی که مدعی است دو میلیون، پنج میلیون و ۱۰ میلیون نفر روزی‌خور تلگرام در ایران هستند و مسدودی تلگرام نان آن‌ها را آجر می‌کند تا آمار‌هایی که ادعا می‌کنند مسدودسازی تلگرام بازدید آن را دو برابر کرده است!
در مورد آمار اشتغال در فضای مجازی اصولا به چند شکل می‌توان اشتغال افراد را در رابطه با فضای مجازی مورد سنجش قرار داد؛ دسته اول افرادی هستند که اصولا در رابطه با فضای مجازی و فناوری اطلاعات شغلی دارند که مربوط به حوزه تکنولوژی (نرم‌افزار و سخت‌افزار) است. دسته دوم افرادی هستند که مانند شبکه‌های تبلیغات درون تلگرام، شغل خود را درون فضای مجازی تعریف کرده‌اند. دسته سوم نیز افرادی هستند که اصولا از فضای مجازی برای تقویت کسب‌وکار خود استفاده می‌کنند. ذکر این نکته ضروری است که اشتغال مرتبط با فضای مجازی اعم از اشتغال تلگرامی است، به این معنا که تلگرام جزئی از فضای مجازی است. در این خصوص متاسفانه هم با جعل مفهوم و القای غلط آن و هم با جعل عدد و رقم مواجه شدیم، اما نکته جالب آنجاست که مطلقا به میزان مشروع و قانونی بودن مشاغل فضای مجازی و تلگرام (فرار مالیاتی، فروش اجناس مشمول حقوق گمرکی و قاچاق، خریدوفروش کالای ممنوعه و...) توجه نشده و به‌طور کلی داد از انهدام مشاغل بلند می‌شود. در این آمار‌ها و تحلیل‌های دارای سوگیری و انحراف از معیار‌های علمی، به میزان مشاغل دارای تعریف قانونی و رعایت‌کننده حقوق قانونی حاکمیت و مردم که بر اثر گسترش این ابزار‌ها مورد ضربه قرار گرفته و از بین می‌روند، اشاره نمی‌شود. برای مثال، به‌روشنی می‌توان فشاری را که سیستم‌های تاکسی‌یاب آنلاین به رانندگان عادی و آژانس‌های ترابری وارد کرده‌اند، مثال زد. پس نوع موضع‌گیری‌های منتشرشده از سوی سیاسیون خصوصا حامیان تلگرام، به‌شدت مخدوش و محل آن اشتباه است و این نوع موضع‌گیری‌ها فاقد زیرساخت علمی کافی است. از جمله آنکه اصولا توجه نمی‌شود که تلگرام فقط یک Brand از IMSها (به معنای پیام‌رسان فوری) است و نمونه‌های ایرانی قادر به کارآفرینی گسترده برای مشاغل ایرانی با عمق و کیفیت و گستره بسیار بیشتر هستند، مشروط به آنکه هدف، توسعه مشاغل ممنوعه و فرار مالیاتی یا قاچاق‌فروشی نباشد و بر این اساس، اصل این آمارسازی‌ها زیرسوال است. بهتر است مسئولانی که سال‌ها با وجود مشاهده توان داخلی در تکنولوژی IMS، شبکه تلگرام را به تمامی افراد و نهاد‌ها توصیه و آن‌ها را ترویج کرده‌اند، در این زمینه پاسخگو باشند که چرا خود این شبکه خارجی را به زیرساخت انحصاری ارتباطات مردم ایران بدل کرده و حالا امروز با استناد به آن، در مقابل رفع انحصار‌ها دست به آمارسازی و اشک تمساح ریختن می‌زنند.
آمارسازی موضوع تاثیری است که مسدودسازی این ابزار بر میزان رجوع مردم به این شبکه گذاشته است. متاسفانه در خط مقدم این آمارسازی‌ها نیز باز هم برخی مسئولان درجه این موضوع مشاهده می‌شوند. وزیر ارتباطات که حمایت فداکارانه وی از تلگرام برای همه مشهود است، ادعا کرده که فیلترینگ تلگرام یک سیاست شکست خورده است. وی با استناد به آماری که از یکی از مراکز مطالعاتی دانشگاه تهران اخذ کرده است، با توجه به رشد میزان بازدید محتوای تلگرامی (از نقطه مقایسه لحظه فیلترینگ) ادعا کرده که میزان بازدید تلگرام دو برابر شده است. بدون توجه به مباحث تکنیکی، فقط و فقط با توجه به نوع و روش استدلال باید گفت: این سبک حرف زدن را صرفا می‌توان تلاشی برای فریب افکار عمومی فرض کرد چراکه نگاه خوشبینانه به این رفتار باعث می‌شود توانایی‌های ذهنی و ادراکی وی زیر سوال برود که مصلحت عقلی نیست.
با فرض هوشمند بودن محمدجواد آذری‌جهرمی و سابقه طولانی وی در امور امنیتی، باید گفت: وی تعمدی قصد فریب افکار عمومی را دارد. چه آنکه آمار لحظه فیلترینگ، ملاک محاسبه میزان رشد شده و نسبت دوبرابری از آن استخراج شده است. در این آمار گفته می‌شود که ۸۵۰ میلیون بازدید مربوط به لحظه پالایش، به عدد بیش از ۱.۵ میلیارد رسیده که رشد دوبرابری را نشان می‌دهد. علاوه‌بر آنکه در این مقایسه، آمار لحظه فیلترینگ ملاک محاسبه قرار گرفته که حتما غیرقابل قبول، مردود و بیشتر دارای ماهیت عملیات روانی است، اما در این موضوع، چند نکته دیگر نیز مغفول مانده است؛ اول آنکه همان‌طور که خود آقای جهرمی نوشته است شیفت کردن برخی افراد به نسخه‌های بومی تلگرام (سمت کاربر) باعث افزایش تعداد بازدید نسبت به روز پالایش بوده، اما با وجود استفاده از فیلترشکن‌ها و نسخه‌های بومی، میزان بازدید امروز تلگرام و محتوای آن حتی به اندازه زمان قبل از پالایش نرسیده و با وجود توسعه فیلترشکن‌ها و تصمیم قوای استکباری در شکستن تصمیم پالایش و همچنین آشنایی بیشتر افراد با نسخه‌های بومی، مطلقا موجب جبران اثر فیلترینگ نشده است.
دوم اینکه استفاده مخاطبان از نرم‌افزار‌هایی که رسما وزیر اطلاعات مالکیت آن با دولت جمهوری اسلامی را اعلام می‌کند، دقیقا در جهت خلاف اظهارات قبلی وزیر ارتباطات است که از بی‌علاقگی مردم به استفاده از شبکه‌های داخلی و بی‌اعتمادی و نگرانی از نقض حریم خصوصی آن‌ها توسط حاکمیت صحبت می‌کرد.
مساله سوم نیز آن است که اصولا وقتی مسدودسازی این ابزار‌ها با زدن چند کلید برای دولت ممکن است و حکم مقام قضایی نیز همین را مدنظر قرار داده، با گذاردن این ابزار‌ها توسط خود دولت، اتفاقا عاملی است که باید وزن آن از مساله موجود (بازدید ۱.۶ میلیاردی) محاسبه و از آن کسر شود تا پس از آن، وزن و تاثیر فیلترشکن‌ها معلوم و مشخص شود که آیا در چنین حالتی حتی تصور شکست خورده بودن سیاست پالایش بیش از یک شوخی سیاسی و رسانه‌ای است یا خیر. با مشاهدات میدانی و بررسی وضعیت افرادی که از شبکه‌های داخلی تلگرامی استفاده می‌کنند، مشخص می‌شود که این افراد صرفا به دلیل حفظ ارتباطات خود با افراد قبلی و همچنین برخورداری از کیفیت سرویس مناسب از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند و البته استفاده از آن‌ها از شیوع بالایی برخوردار است و وزیر اطلاعات نیز با توجه به دسترسی‌هایی که به این شبکه دارد، حجم آن را در حدود ۲۵ میلیون نفر ارزیابی کرده که برخلاف آمار‌های منتشره در مورد تلگرام می‌تواند از صحت و روایی بالایی برخوردار باشد. پس اگر از سهم کاربران تلگرام، ۲۵ میلیون نفر برای ارتباط با آن به نسخه‌های داخلی مراجعه می‌کنند، مشخص می‌شود که به‌راحتی می‌توان ادعا کرد ۷۵ درصد میزان بازدید امروز تلگرام مربوط به این ابزارهاست و حداکثر ۳۰ درصد بازدید‌ها از طریق فیلترشکن‌ها صورت می‌گیرد. بر این اساس، میزان بازدید انجام‌شده از طریق فیلترشکن‌ها عددی زیر ۶۰۰ میلیون بازدید است که به مراتب از میزان بازدید در لحظه فیلترینگ نیز کوچک‌تر است و به این معناست که میزان بازدید ۸۵۰ میلیونی لحظه فیلترینگ نیز وابستگی زیادی به این ابزار‌های داخلی دارد.
بحث دیگر و مهمی که باید در مورد آمار‌های منتشره در مورد بازدید و مراجعه به تلگرام مورد بررسی قرار گیرد، تاثیر «موضع‌گیری‌های رسانه‌ای مسئولان دولتی در تضعیف اقدام حاکمیت» است که در مجالی دیگر به آن پرداخته خواهد شد.
روح‌ا... مومن‌نسب کارشناس فضای مجازی
از تاریخ فیلترینگ تلگرام تا امروز تارنمای نمایش رتبه و ارزیابی اعتبار الکسا، پیوسته سقوط بی‌وقفه تمام دامنه‌های تلگرام را در ایران و جهان نشان می‌دهد، به نحوی که میلیارد‌ها دلار کاهش اعتبار و حتی ورشکستگی تلگرام بر مبنای این آمار محرز است؛ اما یک پایگاه دیگر ارزیابی جایگاه پایگاه‌های اینترنتی https://www. quantcast. com/measure/telegram. me نشان می‌دهد که بالاخره تلاش برخی مسئولان دولتی جمهوری اسلامی ایران و به‌خصوص وزیر ارتباطات و وزیر اطلاعات در احیای تلگرام نتیجه‌بخش بوده و بازدید تلگرام در حال بازگشت به قبل از فیلترینگ است. رشد تلگرام به جهت عدم جلوگیری از فعالیت فیلترشکن‌هایی مانند طلگرام (تلگرام طلایی) بوده است، به نحوی که تمام نسخه‌های رسمی و غیررسمی تلگرام اکنون از اپ‌استور‌های داخلی حذف شده و فضا به‌صورت انحصاری در اختیار شرکت توسعه راهکار‌های سرزمین هوشمند قرار گرفته است تا با توسعه فیلترشکن‌های داخلی، کمپانی صهیونیستی تلگرام را از نابودی قطعی نجات دهد و به گمانه‌زنی‌ها مبنی‌بر تعلق این شرکت به برخی مسئولان دولتی دامن بزند.
ناگفته پیداست تلاش‌ها برای بازگرداندن تلگرام، هم‌زمان با هدف یا نتیجه از بین رفتن استارتاپ‌های داخلی مانند سروش، گپ، بله، بیسفون و ایتا انجام می‌شود که باعث از بین رفتن هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم برای جوانان نخبه ایرانی و در نتیجه افزایش بزهکاری و فرار مغز‌ها خواهد شد. با توجه به هشدار‌های مکرر و ابراز نگرانی و مخالفت نمایندگان مجلس، کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، قوه قضائیه و اعضای شورای‌عالی فضای مجازی و بسیاری از کارشناسان از تبدیل تلگرام به طلگرام و ادامه کار این بدافزار تروریستی با نام جدید تردیدی نیست که حامیان انواع فیلترشکن‌های داخلی با تولیدکنندگان فیلترشکن‌های خارجی (سازمان سیا و موساد) یک نتیجه مشترک را دنبال می‌کنند؛ بازگشت ناامنی به کشور و از بین رفتن استارتاپ‌های ایرانی.... بر اساس اعلام Worth Of Web Academy «آکادمی ارزش وب» کاهش اعتبار تلگرام در یک‌ماه گذشته به‌خاطر فیلتر شدن این بدافزار در ایران و روسیه تنها در پایگاه telegram. me تا امروز بیش از ۱۴ میلیون دلار (بیش‌از ۷۰ میلیارد تومان) بوده است و این سقوط همچنان ادامه دارد. کاهش ارزش وب‌سایت‌ها، میزان سرمایه‌پذیری و اعتبار بین‌المللی آن‌ها را نیز به نحو چشمگیری کاهش خواهد داد و اثر وضعی و روانی آن همیشه بیشتر از میزان محاسبه اسمی و رسمی است و اگر تنفس مصنوعی و کمک‌های داخلی نبود، یقینا در همین مدت کوتاه پسافیلترینگ هیچ‌اثری از تلگرام باقی نمانده بود و آثار تحریم تلگرام توسط ایران می‌توانست باعث ترس باقی قانون‌شکنان از تنبیه شدن توسط ایران شده و به قانون‌پذیر شدن نرم‌افزار‌های خارجی کمک کند.
حسین نوری‌خواه مدرس دانشگاه و پژوهشگر تجارت الکترونیکی
بیش از یک ماه از فیلتر شدن تلگرام می‌گذرد و در این مدت حرف و حدیث‌های بسیاری درباره فیلترینگ و خوب و بد آن گفته شده است. اما آنچه در این گزارش می‌خواهیم به آن بپردازیم، نتیجه این اقدام حاکمیت و آثار آن بر پیام‌رسان‌های داخلی و نیز تلگرام است. برای این منظور، نیاز به آمار و ارقام است تا بتوانیم بر اساس مستندات دقیق و فنی به ارزیابی وضعیت پیام‌رسان‌ها بپردازیم. یکی از منابع آماری خوب در زمینه سایت‌ها و نرم‌افزار‌های اینترنتی سایت الکساست. این سایت که متعلق به شرکت معظم آمازون از بزرگ‌ترین ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی در جهان است، به بررسی دقیق ترافیک اینترنتی سایت‌ها می‌پردازد و بر اساس شاخصه‌هایی که در دست دارد سایت‌ها را رتبه‌بندی می‌کند. اطلاعات رتبه‌بندی سایت‌ها هر چند با رتبه‌بندی پیام‌رسان‌ها به لحاظ میزان کاربر و ترافیک پیام‌رسانی یکی نیست، اما یک سنجه مناسب برای مقایسه میان پیام‌رسان‌ها به دست می‌دهد، چراکه آمار مراجعه به سایت پیام‌رسان‌ها نمایانگر آماری از میزان استفاده مردم از پیام‌رسان‌هاست. نکته دیگر این است که این آمار‌ها جهانی است و به‌عنوان مثال استفاده از ابزار‌های دور زدن فیلترینگ تاثیری بر آمار کل استفاده از سایت یک پیام‌رسان ندارد.
تلگرام
بررسی وب‌سایت‌های telegram. me، t. me و telegram. org به‌عنوان سایت‌های اصلی تلگرام نشان می‌دهد که پس از فیلتر شدن، بازدید از سایت تلگرام در جهان افول قابل توجهی داشته است. به‌طور مثال رتبه سایت telegram. me که در لینک‌های تلگرام مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سه ماه اخیر ۹۶۱ رتبه کاهش داشته است. این موضوع در کنار کاهش ۶۰ تا ۷۰ درصدی آمار بازدید کانال‌های تلگرام در روز‌های مختلف هفته مطابق گزارش آزمایشگاه شبکه‌های اجتماعی دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران نشان می‌دهد که تلگرام به افت قابل ملاحظه‌ای دچار شده و به عبارت دیگر، فیلترینگ تلگرام با وجود برخی تحولات مانند بازگشایی VPNها به دلایل مختلف و نیز ادامه فعالیت تلگرام‌های غیررسمی داخلی موثر بوده است.
بله بررسی آمار الکسا نشان می‌دهد که سایت پیام‌رسان بله با بیش از ۹۵ هزار رتبه ارتقا در سه ماهه اخیر به جایگاه ۱۴ هزار جهان و ۱۶۶ ایران دست یافته که جایگاهی شایسته و قابل توجهی است. این رتبه، پیام‌رسان بله را که توسط بانک ملی حمایت می‌شود و از ویژگی‌های بانکی در کنار پیام‌رسانی برای جلب مخاطب بهره می‌گیرد به یک پیام‌رسان شناخته‌شده برای کاربران ایرانی تبدیل کرده است. نرم‌افزار بله در بازار‌های نرم‌افزار داخلی بیش از ۵۰۰ هزار نصب فعال دارد.
گپ سایت پیام‌رسان گپ با ۴۶ هزار رتبه ارتقا توانسته خود را به جایگاه ۱۸ هزار جهان و ۳۸۳ ایران برساند و با توجه به کارایی مناسب و رابط کاربری نسبتا خوب خود توانسته کاربران ایرانی را به خود جلب کند. این پیام‌رسان نیز در بازار‌های نرم‌افزار ایرانی بیش از ۵۰۰ هزار نصب دارد.
سروش پیام‌رسان سروش متعلق به صدا و سیما در جایگاه سوم قرار دارد و با ۴۴ هزار رتبه ارتقا توانسته جایگاه ۱۳ هزار دنیا و ۶۳۶ ایران را به خود اختصاص دهد. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود رشد پیام‌رسان سروش البته مقداری کند شده است که با توجه به برخی تحولات در این پیام‌رسان، انتظار می‌رود روند رو به رشد آن دوباره تکرار شود. این پیام‌رسان با بیش از پنج میلیون نصب در بازار‌های نرم‌افزار ایرانی به برترین پیام‌رسان ایرانی تبدیل شده است.
آی‌گپ آی‌گپ نیز با ۳۲ هزار رتبه ارتقا در سه ماهه اخیر توانسته جایگاه ۳۱ هزار جهان و ۷۱۸ ایران را به خود اختصاص دهد و در میان نرم‌افزار‌های پیام‌رسان برتر ایرانی قرار گیرد. آی‌گپ با بیش از ۲۰۰ هزار نصب فعال در بازار‌های نرم‌افزار ایرانی جایگاه متوسط دارد.
چند پیام‌رسان معروف ایرانی دیگر نیز برای کاربران شناخته شده‌اند که از آن میان می‌توان به ایتا اشاره کرد که این پیام‌رسان با رشد بسیار سریعی طی چند ماه توانسته رتبه خود را پنج برابر بهتر کند، اما هنوز باید صبر کرد و دید این پیام‌رسان که با ظاهری مشابه تلگرام توانسته سلیقه بسیاری از کاربران را به خود جلب کند چقدر در عمل می‌تواند جای تلگرام را پر کند. آمار تعداد کاربرانی که این نرم‌افزار را در بازار‌های نرم‌افزار ایرانی نصب کرده‌اند رقمی بیش از یک میلیون را نشان می‌دهد که برای نرم‌افزاری که تازه در فضای پیام‌رسانی وارد شده رقم بسیار خوبی به شمار می‌رود.
در مجموع باید گفت که فیلتر شدن تلگرام هرچند برای مردم چالش‌هایی را ایجاد کرده، اما پیام‌رسان‌های داخلی توانسته‌اند با عرضه خدمات مناسب جای تلگرام را تا حدودی پر کنند. امیدواریم که با رشد و ارتقای روزافزون پیام‌رسان‌های داخلی، نیاز مردم به پیام‌رسان پرکاربرد، سریع و امن، در داخل کشور مرتفع شود و علاوه‌بر رفع دغدغه‌های فرهنگی - اجتماعی و جلوگیری از آسیب‌ها، رشد اقتصادی مناسبی نیز از این فعالیت دانش‌بنیان برای کشور ایجاد شده و شرکت‌های برتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بتوانند مردم را از مواهب اقتصادی پیام‌رسان‌ها بهره‌مند سازند.
دیدگاه تان را بنویسید