کتابی که اصلاح طلبان باید بخوانند / نگاهی به کتاب «دغدغه ایران» نوشته محمد فاضلی

1-گرچه کتاب دغدغه ایران دغدغه ایران گردآوری تعدادی نوشته تلگرامی است، اما سرشار است از ایده های سیاستی بکر، بارزترین ویژگی کتاب این است که تا جایی که توانسته از وجه غالب رویکردهای اهالی علوم اجتماعی در ایران فاصله گرفته. بنابراین به کتابی تبدیل شده است با چهار ویژگی منحصر به فرد: ۱) به جای انقلابی بودن به دنبال تغییرات کوچک با کیفیت در زندگی روزمره است؛ ۲) به جای تبیین های بدون راه حل خواستار استفاده از ظرفیت ایجاد دگرگونی در پیوند با سیاست گذاری است؛ 3) به جای نابرابری، هسته اساسی ایده هایش را بر آزادی، امنیت و توسعه بنا کرده؛ و ۴) به جای درگیری با پیچیدگی های نظری به سبکی خواندنی نوشته شده است تا هم عامه مردم، هم دانشجویان علوم اجتماعی و هم سیاست گذاران توانایی فهم و به کار گیری ایده هایش را داشته باشند. تک نوشت های این کتاب درباره اخبار و اتفاقات سال های اخیر همراه با یک مؤخره منسجم شصت صفحه ای، به دنبال پاسخی است به این پرسش چگونه می شود در ساختار نظم موجود، ایرانی امن و آزاد و دارای توسعه پایدار داشت؟ نویسنده با این که جامعه شناسی ساختار گراست، اما برای درمان بسیاری از دردهای جامعه ایران از ایده «موفقیت های کوچک» دفاع می کند اندیشه ای که گرچه ایدئال جامعه ای پرمسئله نیست، اما در ساخت سیاسی کنونی ممکن به نظر می رسد. او این ایده را بر پایه های اندیشه اصلاحگری بنا کرده است اندیشه ای که آن را در تعامل با دموکراسی، نیاز آنی جامعه و سیاست ایران می داند. از نظر او اصلاحگری سیاستی وجهی است که همه نیروهای سیاسی، اعم از اصلاح طلب و اصول گرا می توانند حول آن اجماع کنند.

2- ایران جامعه ای است پربحران که ویژگی یکه اش. درهم آمیختن و هم آیند شدن مخاطرات است. این گزاره چکیده ای است از توصیف نویسنده درباره جامعه و سیاست ایران، محمد فاضلی با اشاراتی به مسائل مختلف از مسئله تخریب آب خوان ها و مهاجرت نخبگان گرفته تا بوروکراسی ناکارآمد و فساد و تهدیدهای خارجی، نشان می دهد که ایران از نظر مسائل، با شرایطی بی همتا روبه روست. مخاطرات متنوع «که هر کشوری با شماری از آن ها مواجه است، همگی به یکباره در وضعیت فعلی هم گرا شده اند». (ص ۴۰۴) از سویی تجميع بحران ها با کاهش ظرفیت دولت (state capacity) همراه شده و از سوی دیگر فقدان چشم انداز روشن به حل مسائل، ایران را به جامعه ای در برهه حساس تبدیل کرده و قرار گرفتن دائمی در برهه حساس کنونی «ثبات ذهنی و عینی را از جامعه گرفته» و باعث شده است سیاست گذاران عطای اصلاحات اساسی را به لقای رفع فوری نیاز ببخشند. به همین دلیل، نویسنده پوپولیسم را در سیاست ایران نهادینه شده می داند و می گوید منظور از «پوپولیسم آن گونه سیاست، برنامه یا اقدامی است که منافع کوتاه مدت گروه های اجتماعی را تأمین می کند اما نفع درازمدت جامعه را به خطر می اندازد». (ص ۴۱۹) کنشگران دولتی، سیاست گذاران محلی، ذی نفعان سیاست های موجود و خود مردم، همگی در تولید سازِ کارهای توزیع رانت، نافی تولید و دشمن خلاقیت سهیم اند. بهره برداری حداکثری از آب های زیر زمینی، دهه ها ارزان نگه داشتن ارزهای خارجی، قیمت ارزان انرژی و سایر منابع محیط زیستی و یارانه دهی به همه کشور بدون توجه به پایگاه اجتماعی افراد، تعدادی از سیاست هایی است که سبب ساز وضع فعلی اند. سیاست هایی که ذی نفعان مشخصی دارند و در ساخت برهه حساس کنونی، امکان تغییر آن ها نیست. چرا که به سرعت قابلیت امنیتی شدن دارند. به گفته فاضلی تمامی این سیاست ها سازِ کارهایی را تولید کرده اند و به تدریج منابعی پایدار حول آن ها شکل گرفته که تضمین کننده سطحی از پوپولیسم هستند». پوپولیسم یکی از موانع جدی اصلاحات اساسی است؛ مانعی که در کنار بالا بودن سطح مناقشه سیاسی، به سدی در برابر هر نوع اصلاح دیر بازده تبدیل می شود. با وجود این بحران ها، فاضلی به آینده ایران امیدوار و معتقد است که کشورهایی با وضعیتی به مراتب بدتر، توانسته اند مسیر توسعه را به سرعت بپیمایند.

3- نویسنده برای حل تمام یا بخشی از این بحران ها دو ایده را با یکدیگر ترکیب می کند، ایده نخست اصلاحگری سیاستی و ایده دوم موفقیت های کوچک است اصلاحگری سیاستی از نظر او گذار از خواسته های متمرکز بر امر سیاسی (politics) به سوی پررنگ ساختن مطالبات سیاستی (policy) است. اصلاحگری سیاستی به معنی فراتر رفتن از کلی گویی و تمرکز بر تدوین برنامه های دقیق اصلاحی است و موفقیت های کوچک به معنی اقدامات عملی ناظر به بهبودهای جزئی ترکیب این دو ایده سبب میشود مجموعه ای از سیاست های برنامه ریزی شده که در ایجاد تغییرات کوچک توانا هستند، جای رویه های جاافتاده ساختاری را بگیرند. هر دو ایده یک ویژگی مشترک دارند، با توجه به ممکن و مقدور بودن در ساخت سیاسی- اجتماعی کنونی طرح شده اند. بنابراین از منظری محافظه کارانه به سیاست نگاه می کنند. با این حال، به شکل شجاعانه ای اصلاح خواهانه اند و می توانند در میان مدت و دراز مدت پیامدهای اصلاحی شگرفی در جامعه داشته باشند. مضاف بر این، این ایده ها کاملا نو، پویا و بکرند و با آهنگ گفتمان چیره اصلاحات تفاوت دارند. این ایده، از این نظر که چندان به توسعه سیاسی و دموکراتیزاسیون توجه نمی کند، متفاوت از آرمان های گفتمان اصلاحات است. به جای آن، متمرکز بر تغییری عملی در سیاست ها و به تبع تحول در کیفیت زندگی است و به عرصه کلان سیاسی محدود نیست و ناظر به همه عرصه های زندگی مادی است. این ایده با سطح دموکراسی کنونی همخوان است و می تواند از ظرفیت کنونی آن برای شفافیت استفاده کند. اجرای آن همچنین طرفداران اصلاحات در ایران را مجبور می کند تا دقت ورزی شان را نسبت به وجهی کم تر بحث شده از سیاست در ایران افزایش دهند. این سوية مهم تقویت ظرفیت دولت (state) است، عملی شدن این ایده در سطح میانه و کلان نیازمند داشتن دولتی باظرفیت است. دولتی مجهز به اطلاعات پایه ای دقیق که بتواند ریل گذاری های مشخص سیاستی اش را اجرایی کند. گفتمان اصلاحات معمولا پیش فرض گرفته که دولت در انجام هر کاری که بخواهد تواناست. درباره دولت کلی گویی هایی کرده و وجه ایجابی آن را در اقدامات عملی مؤثر، حداکثری در نظر گرفته است. اما فاضلی در سرتاسر کتاب نشان داده است که دولت در ایران چنین ویژگی ای ندارد. دولت ایران با تولید ناخالص داخلی اندک، سطح پایین فناوری، نظام اداری ناکارآمد، نیروی انسانی آموزش نیافته، عقب ماندگی نظام مالی و.... روبه روست و ظرفیت پایینی دارد، و این ظرفیت پایین در پیوند با دموکراسی، عامل به کار گیری سیاست های زودبازده شده است. توجه به اصلاحگری سیاستی با تکیه بر دسترسی به موفقیت های کوچک می تواند آرام آرام دولتی باظرفیت ساخته و مسائل را به فرصت هایی برای بهبود تبدیل می کند.

4- فاضلی در یادداشت های متعدد کتاب به تلاش برای رسیدن به دموکراسی جوهری و کاهش نابرابری توجه چندانی ندارد و نقش فرهنگ، ایدئولوژی و دین را در ساخت سیاسی ایران از دایره تحلیل حذف می کند، اما امیدوارانه طرح هایی را پیش می نهد که به کارگیری هر یک از آن ها می تواند وضع معیشتی مردم و زندگی اجتماعی در ایران را بهبود بخشد. کتاب او برای هر فرد، نهاد یا سازمانی که دغدغه ایران دارد شایسته خواندن است. ایده موفقیت های کوچک می تواند بر بال های اصلاحگری سیاستی به پرواز درآید و در میان مدت ایران را به آزادی، امنیت و توسعه پایدار نزدیک تر کند.

منبع: اندیشه پویا