در سال‌های اخیر، سیاست دهک‌بندی خانوارها به یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت برای هدفمند کردن یارانه‌ها و مدیریت منابع محدود حمایتی تبدیل شده است. هدف اولیه این سیاست، جلوگیری از توزیع یارانه میان اقشار پردرآمد و تمرکز حمایت‌ها بر خانوارهای نیازمند بود. با این حال، تغییرات سریع اقتصادی، تورم بالا، افزایش هزینه‌های زندگی و تحولات بازار کار باعث شده است که کارآمدی این نظام مورد تردید قرار گیرد و مطالبه برای بازنگری در آن افزایش یابد.

در همین راستا، دولت با تمدید اجرای نظام دهک‌بندی و هم‌زمان پیشنهاد اصلاح و جایگزینی تدریجی آن با یک نظام سطح‌بندی درآمدی دقیق‌تر، تلاش کرده است تا ضمن حفظ ثبات در پرداخت یارانه‌ها، عدالت بیشتری در شناسایی مشمولان ایجاد کند.

دهک‌بندی خانوارها چیست و چرا اجرا شد؟

دهک‌بندی به معنای تقسیم جامعه به ده گروه درآمدی از پایین‌ترین سطح درآمد (دهک اول) تا بالاترین سطح درآمد (دهک دهم) است. این تقسیم‌بندی بر اساس مجموعه‌ای از داده‌ها شامل درآمد، دارایی، هزینه‌ها و شاخص‌های رفاهی خانوارها انجام می‌شود.

هدف اصلی این نظام عبارت بود از:

کاهش پرداخت یارانه به اقشار پردرآمد
افزایش سهم خانوارهای نیازمند از منابع حمایتی
کاهش کسری بودجه ناشی از پرداخت یارانه‌های همگانی
هدفمند کردن سیاست‌های رفاهی

در زمان طراحی این نظام، این فرض وجود داشت که دهک‌های بالای درآمدی توان مالی کافی برای تأمین نیازهای خود دارند و نیازی به دریافت یارانه ندارند. اما تحولات اقتصادی سال‌های اخیر به‌ویژه تورم بالا، کاهش ارزش پول ملی و رشد شدید هزینه‌های زندگی این فرض را تا حد زیادی با چالش مواجه کرده است.

امروز بسیاری از خانوارهایی که در گذشته در دهک‌های بالاتر قرار می‌گرفتند، با فشارهای معیشتی قابل توجهی روبه‌رو شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که حتی طبقه متوسط نیز در معرض آسیب قرار گرفته است.

چرا دهک‌بندی نیاز به تمدید و بازنگری دارد؟

چند عامل اساسی باعث شده تمدید و اصلاح دهک‌بندی در دستور کار دولت قرار گیرد:

نخست، تورم بالا که مرزهای دهک‌ها را جابه‌جا کرده و موجب شده بسیاری از خانوارها بدون تغییر واقعی در سطح رفاه، از یک دهک به دهک بالاتر منتقل شوند.

دوم، افزایش شدید هزینه مسکن، درمان، آموزش و انرژی که فشار مضاعفی بر خانوارهای شهری و به‌ویژه طبقه متوسط وارد کرده است.

سوم، وجود خطاهای آماری در شناسایی درآمد واقعی خانوارها؛ زیرا بخش قابل توجهی از اقتصاد ایران غیررسمی است و اطلاعات درآمدی به‌طور کامل در سامانه‌ها ثبت نمی‌شود.

چهارم، افزایش اعتراض‌ها و نارضایتی‌ها نسبت به حذف یارانه برخی خانوارها که خود را نیازمند می‌دانند اما در دهک‌های بالا طبقه‌بندی شده‌اند.

در چنین شرایطی، تمدید دهک‌بندی به دولت این فرصت را می‌دهد که بدون ایجاد شوک در پرداخت‌ها، اصلاحات ساختاری را به‌تدریج اعمال کند و از بروز نارضایتی اجتماعی گسترده جلوگیری شود.

پیشنهاد سطح‌بندی جدید چیست؟

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی پیشنهاد کرده است به جای تکیه صرف بر دهک‌بندی کلی، یک نظام سطح‌بندی درآمدی جدید طراحی شود که دقیق‌تر و منعطف‌تر باشد.

در این نظام:

درآمد واقعی خانوار به‌صورت دقیق‌تر و با ترکیب داده‌های مختلف سنجیده می‌شود.
تعداد اعضای خانوار در محاسبه سطح رفاه لحاظ می‌شود.
تفاوت هزینه‌های زندگی در شهرهای مختلف در نظر گرفته می‌شود.
وضعیت مالکیت یا اجاره مسکن به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی لحاظ می‌شود.

به این ترتیب، ممکن است یک خانوار چهار نفره با درآمد ۴۰ میلیون تومان در یک کلان‌شهر همچنان مشمول حمایت باشد، در حالی که یک خانوار دو نفره با همین درآمد در یک شهر کوچک مشمول نباشد.

این مدل تلاش می‌کند تصویر واقعی‌تری از وضعیت اقتصادی خانوارها ارائه دهد و عدالت بیشتری در تخصیص یارانه‌ها ایجاد کند.

تمدید دهک‌بندی به چه معناست؟

تمدید دهک‌بندی به این معناست که تا زمان نهایی شدن و اجرای کامل مدل جدید، ساختار فعلی حفظ می‌شود و پرداخت یارانه بر اساس همان دهک‌ها ادامه می‌یابد.

هم‌زمان، دولت اقدام به به‌روزرسانی داده‌ها، پالایش اطلاعات، اصلاح خطاها و آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم برای اجرای مدل سطح‌بندی خواهد کرد.

به بیان دیگر، تمدید دهک‌بندی یک دوره گذار است تا از بروز بی‌نظمی در پرداخت یارانه‌ها جلوگیری شود.

تأثیر تمدید دهک‌بندی بر خانوارها

تمدید دهک‌بندی چند پیامد مهم دارد:

یارانه‌ها بدون وقفه پرداخت می‌شود.
خانوارها از شوک ناگهانی حذف یا اضافه یارانه در امان می‌مانند.
اعتراض‌ها فرصت بررسی دقیق‌تری پیدا می‌کنند.
امکان اصلاح تدریجی و کم‌هزینه‌تر فراهم می‌شود.

این روند به‌ویژه برای طبقه متوسط اهمیت دارد که در معرض حذف یارانه قرار گرفته اما توان مالی بالایی ندارد.

نحوه اعتراض به دهک‌بندی چگونه است؟

افرادی که به دهک‌بندی خود اعتراض دارند، می‌توانند از طریق سامانه‌های رسمی وزارت رفاه اقدام کنند. در این سامانه‌ها، شناسنامه اقتصادی خانوار نمایش داده می‌شود و امکان ثبت درخواست بازبینی وجود دارد.

پس از ثبت اعتراض، اطلاعات فرد مجدداً بررسی می‌شود و در صورت تأیید خطا، اصلاح لازم انجام خواهد شد.

نقش پایگاه رفاه ایرانیان

پایگاه رفاه ایرانیان به‌عنوان بانک اطلاعاتی اصلی دولت، نقش محوری در دهک‌بندی و سطح‌بندی دارد. این پایگاه داده‌های مربوط به:

درآمدها
دارایی‌ها
بیمه‌ها
خودروها
املاک
حساب‌های بانکی

را تجمیع می‌کند و مبنای تصمیم‌گیری قرار می‌دهد.

دقت و به‌روز بودن این پایگاه نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت نظام جدید دارد.

جمع‌بندی

تمدید دهک‌بندی خانوارها و پیشنهاد اصلاح آن به‌سوی یک نظام سطح‌بندی دقیق‌تر، تلاشی برای تطبیق سیاست‌های رفاهی با واقعیت‌های اقتصادی امروز ایران است. اگر این اصلاحات با شفافیت، دقت آماری و مشارکت کارشناسان انجام شود، می‌تواند به افزایش اعتماد عمومی، کاهش نارضایتی اجتماعی و توزیع عادلانه‌تر منابع حمایتی منجر شود.

منبع

گزارش فردانیوز بر اساس اظهارات وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی و گزارش‌های رسمی رسانه‌ای