تنها ده سال از آن روزی می‌گذشت که برادران رایت در آمریکا رؤیای دیرینه بشر برای پرواز را به واقعیت تبدیل کردند. در ایران نیز، کشوری که در گیرودار تحولات دوره قاجار بود، انتظار برای دیدن این پدیده نوظهور چندان طولانی نشد. ۱۲۹۲ شمسی سالی است که آسمان ایران برای نخستین بار میزبان پرنده‌ای فولادی شد. ورود اولین هواپیما ایران به تهران بیش از رویدادی صرفاً فناورانه، سرآغازی تازه برای آشنایی ایرانیان با دنیای به‌سرعت در‌حال تغییر و مسیری پر‌فرازونشیب در شکل‌گیری صنعت هوانوردی کشور بود.

ورود تاریخی؛ نخستین پرواز بر فراز تهران

۱۴ دی‌ ۱۲۹۲ (۴ ژانویه ۱۹۱۴) در تاریخ هوانوردی ایران ثبت شده است. در این روز، خلبانی لهستانی‌تبار به نام کوزمینسکی، با یک فروند هواپیمای بلریو ۱۱ (Blériot XI) بر فراز آسمان پایتخت به پرواز درآمد. این اتفاق، تنها یک دهه پس‌از پرواز پیش‌گامانه برادران رایت رخ داد و نشان می‌داد ایران با وجود تمام مشکلات داخلی، نگاهی به تحولات جهان دارد.

هواپیمای بلریو ۱۱ یکی از نمادهای اوایل عصر هوانوردی محسوب می‌شد. این هواپیمای کوچک تک‌باله که لویی بلریو فرانسوی طراحی کرده بود، با موتور ۲۵ اسب‌بخاری کار می‌کرد و سرعتی حدود ۷۵ کیلومتر‌بر‌ساعت داشت. شهرت این هواپیما پیش‌تر با عبور موفقیت‌آمیز لویی بلریو از کانال مانش در سال ۱۹۰۹ جهانی شده بود. حالا قرار بود همین پرنده کوچک، تاریخ‌ساز آسمان ایران شود.

جالب است بدانید که رساندن این هواپیما به تهران پروژه‌ای پرماجرا بود. قطعات هواپیما ابتدا از راه دریا به بندر انزلی رسید و سپس با گاری و خودروهای آن زمان، در مسیری طولانی و دشوار به پایتخت منتقل شد.

فرود پرماجرا در میدان مشق

تهران در آن زمان فرودگاه نداشت؛ ازاین‌رو، کوزمینسکی ناچار شد در میدان مشق (محل کنونی وزارت امورخارجه) فرود بیاید. بااین‌حال، این فرود با حادثه همراه بود؛ زیرا هواپیما هنگام نشستن به لوله یک فروند توپ جنگی حاضر در میدان برخورد کرد و آسیب دید. خلبان آسیبی ندید؛ اما هواپیما به تعمیر نیاز پیدا کرد.

خبر فرود این «کالسکه پرنده» به‌سرعت در شهر پیچید. مردم کنجکاو و شگفت‌زده به‌سمت میدان مشق هجوم آوردند تا این پدیده عجیب را از نزدیک ببینند. ازدحام جمعیت به‌حدی بود که نظم شهر را برهم زد. این واکنش پرشور نشان‌دهنده تازگی و شگفتی این فناوری برای جامعه آن روز ایران بود.

احمدشاه و عکس یادگاری

فردای آن روز، احمدشاه قاجار، آخرین پادشاه این سلسله، به‌همراه درباریان برای دیدن هواپیما به میدان مشق رفت. او در کنار هواپیمای آسیب‌دیده و خلبان کوزمینسکی عکسی به یادگار گرفت. این عکس که بعدها در نشریه معتبر فرانسوی ایلوستراسیون منتشر شد، اهمیت این رویداد را در سطح بین‌المللی نشان داد و به نمادی از ورود ایران به عصر جدید تبدیل شد.

پروازهای نمایشی و پایانی ناگهانی

پس‌از تعمیر، هواپیما به قصر قاجار منتقل شد و کوزمینسکی با برگزاری پروازهای نمایشی پولی، توجه مردم را جلب کرد. این دوره کوتاه بود و در یکی از همین پروازها، هواپیما سقوط کرد و اولین تجربه ایران با هوانوردی پایانی غم‌انگیز یافت. بااین‌حال، این رویداد کوتاه تأثیر بسزایی بر آشنایی جامعه با پدیده پرواز گذاشت.

بذرهای هوانوردی؛ خریدهای اولیه و شکل‌گیری نیروی هوایی

تأثیر هواپیما در جنگ جهانی اول، دولت ایران را به فکر ایجاد نیروی هوایی انداخت. از سال ۱۳۰۱، تلاش‌ها برای خرید هواپیما آغاز شد. اولین خرید رسمی، یک فروند یونکرس F-13 آلمانی بود. سپس با کمک‌های مردمی استان‌های شمالی، دو هواپیمای دیگر به نام‌های «گیلان» و «مازندران» خریده شد.

با نظارت ژنرال امان‌الله جهانبانی، ۶ فروند هواپیمای فرانسوی (شامل مدل‌های اسپاد و پاتز و برگه) نیز خریده و با نام‌های اساطیری مانند «هما» و «سیمرغ» نام‌گذاری شدند. سال ۱۳۰۱، پایه‌های نیروی هوایی با ایجاد «دفتر هواپیمایی» در ارتش گذاشته شد و ۱۱ خرداد ۱۳۰۳، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران رسماً به فرمان رضاشاه تأسیس شد.

تقریباً از همان زمان، تربیت خلبانان ایرانی نیز آغاز شد. کلنل محمدتقی‌خان پسیان به‌عنوان اولین خلبان ایرانی (آموزش‌دیده در آلمان) و سرلشکر احمد نخجوان به‌عنوان اولین خلبان ایرانی در پرواز بین‌المللی (پاریس به تهران در ۱۳۰۴) شناخته می‌شوند. در سال ۱۳۱۱ نیز، اولین مدرسه هوانوردی ایران در تهران تأسیس شد.

زیرساخت‌های زمینی؛ تولد فرودگاه‌ها

نیاز به مکان مناسب برای نشست‌وبرخاست هواپیماها به ساخت اولین فرودگاه‌ها منجر شد.

قلعه‌مرغی و دوشان‌تپه

۸ مرداد ۱۳۰۱، فرودگاه قلعه‌مرغی واقع در جنوب تهران به‌عنوان اولین فرودگاه رسمی پایتخت افتتاح شد و برای سال‌ها مرکز اصلی فعالیت‌های هوایی نظامی و غیرنظامی بود. منطقه دوشان‌تپه در شرق تهران نیز به مرکز آموزش‌های پیشرفته خلبانی و مونتاژ هواپیماهای وارداتی تبدیل شد.

فرودگاه مهرآباد؛ دروازه اصلی پایتخت

سال ۱۳۱۷، اراضی وسیع مهرآباد در غرب تهران با تأسیس آموزشگاه خلبانی به فرودگاه تبدیل شد. مهرآباد با امکانات پیشرفته‌تر به‌تدریج جایگزین قلعه‌مرغی و با ورود هواپیماهای جت، به دروازه هوایی مدرن ایران بدل شد. این فرودگاه میزبان پروازهای داخلی متعددی ازجمله مسیر پرتردد پرواز تهران مشهد شد و نقشی مهم در شبکه حمل‌ونقل هوایی کشور ایفا کرد.

بال‌های تجاری؛ نخستین خطوط هوایی و تولید بومی

هم‌زمان با توسعه بخش نظامی، هوانوردی تجاری و تلاش برای تولید داخلی نیز آغاز شد.

شرکت یونکرس و کارخانه شهباز

سال ۱۳۰۴، امتیاز انحصاری هوانوردی تجاری به شرکت آلمانی یونکرس واگذار شد. این شرکت با هواپیماهای F-13 و U-52، شبکه پروازهای داخلی و خارجی را راه‌اندازی کرد و خدمات مسافری و پستی و باری ارائه داد.

سال ۱۳۱۵، کارخانه هواپیماسازی «شهباز» با هدف خودکفایی در دوشان‌تپه افتتاح شد. این کارخانه موفق شد ۱۰ فروند هواپیمای آموزشی تایگرموث و آداکس مونتاژ کند و به نیروی هوایی تحویل دهد. شهباز گامی اولیه برای صنعت بومی هوانوردی برداشت.

عصر جدید پروازهای مسافری؛ تولد هما

پس‌ز جنگ جهانی دوم، بخش خصوصی با تأسیس شرکت‌های «ایرانیان ایرویز» (۱۳۲۴) و «پرشین ایرسرویس» (۱۳۳۳) وارد عرصه شد. نقطه عطف اصلی ۵ اسفند ۱۳۴۰ بود که با ادغام این دو شرکت، هواپیمایی ملی ایران (هما) با لوگو مشهور مرغ هما تأسیس شد. هما با ورود هواپیماهای جت مانند بوئینگ ۷۲۷ در سال ۱۳۴۴، ایران را وارد عصر جدیدی از حمل‌ونقل هوایی کرد.

دهه ۱۳۵۰، دوران طلایی هما بود. این شرکت با ناوگانی پیشرفته و متشکل از هواپیماهای بوئینگ و ایرباس به یکی از ایرلاین‌های پیشرو و ایمن در جهان تبدیل شد و شبکه پروازی گسترده‌ای به اروپا و آسیا و آمریکا داشت. دریافت عنوان دومین ایرلاین ایمن جهان در سال ۱۳۵۵ از ایکائو، گواهی بر این دوران پرافتخار بود.

جمع‌بندی

داستان هوانوردی در ایران از فرود پرماجرای بلریو ۱۱ در میدان مشق تا اوج‌گیری هما در آسمان‌های جهان، روایتی بیش از یک قرن تلاش و پیشرفت و گاه عقب‌گرد است. نام‌هایی همچون کوزمینسکی، پسیان، نخجوان و جهانبانی در کنار تصمیمات دولت‌مردانی مانند رضاشاه، هر یک آجری بر بنای این صنعت نهادند. تأسیس فرودگاه‌ها و مدرسه‌های خلبانی و حتی کارخانه هواپیماسازی، همگی از رؤیایی بزرگ برای همگام‌شدن با دنیای جدید حکایت می‌کرد.

امروزه، صنعت هواپیمایی ایران با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ اما حضور شرکت‌های متعدد مانند هواپیمایی آتا و میراث تاریخی آن دوران طلایی همچنان الهام‌بخش است. نگاهی به این گذشته پرفرازونشیب یادآور توانایی‌ها و ظرفیت‌هایی است که در تاریخ این سرزمین نهفته است و می‌تواند چراغ راهی برای آینده‌ای باشد که در آن، بال‌های ایرانی باردیگر با قدرت و افتخار در آسمان جهان به پرواز درآیند.