زرق و برق رواق امام خمینی(ره) در حرم امام رضا(ع) + تصاویر
سفیدی پوشش شبستان به دلیل شکستهای متوازن همین رسمیها آنگونه که در برخی معماریهای معاصر نامتناسب و آزاردهنده میشوند، نبود. سلسله مراتب شکستها نوعی فضای باشکوه را تنها با متریال ساده پوشش گچی ایجاد کرده بود؛ نوعی شکوه که در شبستانهای زمستانی مساجد قدیم نیز در پس ریتم طاق و قوسهای جناغی سفید خودنمایی میکند. اصلا در کنار همین رواق، شبستانهای زمستانی جامع عظیم گوهرشاد، بهترین نمونه این نوع شکوه پسندیده در معماری اسلامی هستند و پیش روی طراحان و اولیای امر نیز قرار داشتند.
انقلابهای مردمی به دلایل متعدد، حتی با حفظ وجه قیمومیت مردمی آنها، باز هم به مفهوم «عظمت» نیاز دارند. در مقابل عظمت دربارهای شاهی که عظمتی خوارکننده و در خدمت حکمرانی حاکم است، عظمت مورد نیاز یک انقلاب مردمی، عظمت یک ملت و احترامیست که سایر ملل و اندیشهها را به کرنش معقول در مقابل این بزرگی ملی فرامیخواند. با توجه به نقش فرهنگی معماری، عظمت چیزیست که در معماری انقلاب اسلامی و حداقل بخش دولتی و نهادی آن نیز این سالها مورد توجه بوده است. در یادداشتهای قبل این مجموعه بر نوع نگاه مسئولین و اولیای فرهنگی انقلاب اسلامی به مفاهیمی مهم در معماری نظیر عظمت دقایقی درنگ کردیم. دیدیم که از کالبد بزرگی نظیر آنچه در مطالب قبلی به آن اشاره شد تا جایگاه کوچکی نظیر جایگاه سخنرانی نمازجمعه تهران ، همه به خوبی نشان از انگارهای وارونه در نزد اولیای امر دارند.
در تجربه انقلاب اسلامی -شاید به دلیل آنکه حالا دیگر با گذشت بیش از سه دهه چندان تجربه کمی هم نیست- نمونههای گوناگونی وجود دارد که خوانش برخی از آنها به فهم مساله کمک بهتری میکند. نمونههایی که با وجود طراحی معماری، یک ارزش به کل فدا شده است.
ساختمان رواق امام خمینی (ره)
رواق امام خمینی (ره) بخشی از توسعههای دهه اخیر حرم امام رضا (ع) است که در پاسخ به نیازی قطعی آنهم وجود یک فضای سرپوشیدهی بزرگ که بتواند تجمعهای بزرگ حرم رضوی را در فضایی برخوردار از آسایشهای حرارتی و اقلیمی پذیرا باشد، شکل گرفته است. این رواق در واقع تغییر کالبدی همان صحن سابق امام خمینی است که در مجاورت مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۲۴ به بهرهبرداری رسید. رواق امام خمینی اگرچه سازه و بنایی بسیار بزرگ است اما همهی این بزرگی در یک کالبد یکپارچه و در قالب سالنی بزرگ طراحی و ساخته شد. این رواق در عرصهای نزدیک به یک هکتار (۹۸۴۰ مترمربع) و برخوردار از حدود ۲۲۰۰۰ مترمربع بناست که در دو طبقه همکف با ارتفاع سازه ۱۴ متر و شبستان زیرین با ارتفاع سازه ۶ متر طراحی و اجرا شده است.
سفیدی پوشش شبستان به دلیل شکستهای متوازن همین رسمیها آنگونه که در برخی معماریهای معاصر نامتناسب و آزاردهنده میشوند، نبود. سلسله مراتب شکستها نوعی فضای باشکوه را تنها با متریال ساده پوشش گچی ایجاد کرده بود؛ نوعی شکوه که در شبستانهای زمستانی مساجد قدیم نیز در پس ریتم طاق و قوسهای جناغی سفید خودنمایی میکند. اصلا در کنار همین رواق، شبستانهای زمستانی جامع عظیم گوهرشاد، بهترین نمونه این نوع شکوه پسندیده در معماری اسلامی هستند و پیش روی طراحان و اولیای امر نیز قرار داشتند. اگر طراحان همارز ارزشهای هندسی موجود، تنها برای هندسه چشمههای نوری میان طاقها (هورنوها) و نیز عایقکاری رطوبتی پیچیده آنها هم فکر درستی میکردند و آنطور بدون هندسه و فکر رها نمیشدند، شبستان امام خمینی این سالها، شاید یکی از الگوهای قابل دفاع معماری انقلاب اسلامی در مقیاس بزرگ و وسیع میشد. اما....
در این مدت کارگاه مورد نظر شروع به آینهکاری تمام سطوح عظیم پوشش رواق کرده است. آینههایی که در ظرافت، بدیلی در تمدن اسلامی ندارند و به گفته یکی از استادکارهای همین کارگاه، گاهی به باریکی ۲ میلیمتر در کنار هم بریده و نصب شدهاند. نتیجه آنکه یکی از گرانترین تزئینات این سالهای هنر و معماری اسلامی بر روی کالبدی متناسب و نوآورانه نصب شد تا نوعی جلال و شکوه تاریخی را به این سازه معقول بدهد. امروز پس از هفت سال و یا بیشتر، هنوز بخشی از کار تنها پیش رفته است. ثروت و هزینه فراوانی دستاندرکار یک تصمیم نامعقول و غیرلازم شده است و ثروت و هزینه زیاد دیگری نیز باید صرف شود و صدالبته رویه غلطی که نتیجه اندیشه، سواد، سلیقه و البته اغراض غلط است. سازهای که شکوه کافی و لازم خود را در بستر معقول خود داشت و در عین حال چندان نمیتوانست از مفهوم سادهگی مورد نظر معارف دینی جدا شود، در پی بهدستآوردن شکوهی جدید به یکی از متجملانهترین ساختههای پرتزئین این سالهای انقلاب اسلامی تبدیل شد.
پاسخ به یک ابهام
اما یک نکته نیز این میان ممکن است جای ابهام باشد که سعی میکنم به اختصار توضیح دهم. پرسیده میشود اگر چنین است و این انتقاد به ساخت چنین فضاهایی وارد است چرا رواقهایی از گذشته یا اصلا برخی بناهای شکوهمند جهان اسلام مملو از این تزئینات ظریف و آینهکاریها مورد انتقاد نیست؟ در این میان چیزی که عموما نادیدهگرفته میشود بستر تمدنی و فرهنگی شکلگیری این بناها از یک سو و قواعد معمارانهای که برای کاربرد این تزئینات به کارگرفته میشود از سویی دیگر است. تزئیناتی چون آینهکاریهای رواق امام خمینی در چنین سطوح وسیع و در چنین ارتفاع بلندی اصولا به کار سنتی این تزئینات نمیآیند؛ چه این که این تزئینات در معماری سنتی در سطوحی با شکستهای بیشتر و برای استحاله فرم و خلوتکردن کالبد استفاده میشده است و این جا کمتر وجهی وجود دارد. مثلا در همین حرم امام رضا معماران سنتی حرم، روضه منوره کوچکی را با قدرتی پنهان و به مدد همین آینهکاریها به فضایی وسیع و دلگشا بدل کردهاند؛ و اصلا همین کارکرد خاص متناظر با شان فضایی خاصی بودهاست که موجب ایجاد حریم و برتری فضایی روضه منوره نسبت به فضاهای دورتر میشود. معماران سنتی معاصر حرم و تصمیمگیران امر بدون توجه به اینها، فضایی با ارتفاع طبیعی ۱۴ متر که اصولا خود گشاده و پهناور است آن هم در سطوحی وسیع و با زوایایی باز به نحوی که اصلا ایجاد ضیق فضایی نمیکرده است را به دست توانای خود آینهکاری وسیع و پرزرقوبرقی کردهاند و در کنار این بیهودهگی، این بار ناخواسته و غیرعالمانه حریم خاص امام را تا فاصله زیادی از روضه منوره امتداد دادهاند. طبیعیست که چنین امتدادی به جای آنکه واقعا حس حضور روضه منوره را تا مرز صحن جامع رضوی بکشد، به دلیل رفتاری طبیعی مردم و طی نشدن سیر آمادگی جسمانی و روحانی مورد نیاز، منجر به خدشه به مفهوم حریمی میشود که پیش از این آینهکاریهای روضه منوره و تزئینات خاص آن محمل ایجاد و نگهداشت آن بودهاند. شاهد مثال این نکته رفتارهای طبیعی و بدون مراقبه بخش قابل توجهی از زائرین در فضاهایی نظیر رواق امام خمینیست!
نکته دیگری که در این میان قابل تامل است تاثیرات اجتماعی ناروای چنین تصمیماتیست. کنتراست میان چنین فضاهای پرزرق و برقی امروز با مسجد گوهرشاد همسایه آنها دستمایه اعتراضات و نقدهایی به غربت به حق دین خداست. مسجد جایگاه دوری از تعلقات مادی و بریدن از ماسویست اما حرم امام معصوم نه! و این چنین ایجاد کنتراستی که در صورت تحقق درست آن میتوانست به کنتراست میان همه فضاهای پیش ورودی با روضه منوره منجر شود، به کنتراستی رسانهای و خدشهپذیر بدل میشود که دود دراز مدت آن به چشم نهاد دین خواهد رفت.
*کارشناس ارشد معماری
دیدگاه تان را بنویسید