آرامگاه محمدحنیفه نگینی درخشان از میراث فرهنگی خارک

سرویس سبک زندگی فردا: آرامگاه میر محمد حنفیه در بوشهر، یکی از مهم‌ترین بنا‌های تاریخی و میراث فرهنگی ایران‌زمین در جزیره‌ی خارک است که همچون نگینی درخشان، جلوه می‌کند.به نقل از کجارو حضور امامزاده‌ها در همه نقاط ایران، آن هم به تعدادی بسیار زیاد، همواره مورد بحث و گفت و گوی محققان، مورخان و باستان‌شناسان بوده است. اما آنچه که در بین تمامی گروه‌های دینی و علمی مشترک است، عدم صحت تمامی بارگاه‌های منسوب به امامزاده در سراسر ایران است.

باور بر این است که با وجود بیش از ۱۰ هزار امامزاده در کشور، نمی‌توان تمامی این بقاع و بارگاه‌ها را واقعی و از تبار امامان مطهر و اهل بیت ایشان دانست. در این میان عمارات و بقاعی با این عنوان وجود دارد که می‌توان به بارگاه محمد حنفیه از فرزندان امام علی (ع)، در استان بوشهر اشاره کرد.

گفته می‌شود امام علی (ع)، از بانویی به نام «خوله بنت جعفر بن قیس» که از طایفه‌ی بنی حنفیه بود، صاحب فرزند پسری به نام محمد شدند که نام ایشان به دلیل تبار مادرش، به محمد حنفیه شهرت یافت. اکنون به اعتقاد بسیاری از مردم، پیکر مطهر ایشان در جزیره‌ی خارک استان بوشهر قرار دارد. بارگاهی که به طور قطع و یقین به اثبات نرسیده است که متعلق به محمد حنفیه باشد. چرا که طبق اعتقاد برخی دیگر، مقبره‌ی ایشان در شهر مکه قرار دارد. این در حالی است که گروه دیگری از مردم یقین دارند که قبر محمد حنفیه در شهر مدینه و در قبرستان بقیع قرار گرفته است.

همچنین در روایتی از امام باقر (ع)، چنین آمده است

در بیماری محمد بن حنفیه»، من در کنارش بودم و خودم چشم او را بستم و غسلش دادم و کفنش کردم و نماز بر او خواندم و او را به خاک سپردم.

سید محسن امین سه شهر طائف، مدینه و ایله را مدفن احتمالی محمد حنفیه اعلام کرده و این در حالی است که احتمال دفن شدن ایشان در شهر مدینه و قبرستان بقیع، بیشتر است.

با تمام این تفاسیر، اعتقادات برخی از مردم بر این است که آرامگاه واقع در جزیره‌ی خارک استان بوشهر، متعلق به محمد حنفیه، همان فرزند پاک امام علی (ع) است که اتفاقا کتیبه‌ای با همین عنوان نیز در آرامگاه منسوب به ایشان وجود دارد. در این کتیبه که درواقع قاب زیبای کاشی معرق است، چنین نوشته شده است

هذه المشهد امیرالمومنین محمد بن امیرالامومنین علی

طول این قاب برابر با ۲ متر و ۵۰ سانتی‌متر و عرض آن نیز نیم متر است که عبارت فوق بر زمینه‌ی کاشی به رنگ آبی و نیز گلبرگ‌هایی به رنگ حنایی، نقش بسته است.

متاسفانه در طول تاریخ، خاندان بنی امیه و بنی مروان ظلم بسیار بر خاندان بنی هاشم انجام می‌دادند و روزگار را بر ایشان تنگ و سخت می‌ساختند. به نظر می‌رسد که همین امر سبب شده است تا محمد حنفیه از مدینه هجرت کند و در مسیر بصره به خارک رفته و در آن سرزمین، مدت زمانی را به استراحت بگذراند؛ متاسفانه در زمانی که ایشان در خارک به سر می‌بردند، چشم از جهان فرو می‌بندند. شاید به همین دلیل است بقعه‌ای که در شهر خارک وجود دارد، به اعتقاد مردم متعلق به ایشان است.

بقعه‌ی «میرمحمد حنفیه»، یکی از بنا‌های تاریخی و ارزشمند ایران‌زمین است که قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری بازمی‌گردد که در تاریخ ۱۶ آذرماه ساه ۱۳۷۷ هجری خورشیدی، به عنوان میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.

این بارگاه همواره از گذشته‌های دور مورد توجه و احترام مردم شیعه و سنتی بوده است. حتی گفته می‌شود که دریانوردان خارجی، به‌ویژه گردشگران اهل هندوستان و پاکستان، به دلیل ارادت و احترامی که برای محمد حنفیه قائل بودند، احتیاجات بقعه را برطرف و ساماندهی می‌کردند.

بارگاه محمد حنفیه‌ی جزیره‌ی خارک، امروزه یکی از ارزشمندترین عمارات واقع در این سرزمین است که به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگی مهم و اصلی نیز شناخته می‌شود. این بنا در بخش جنوب غربی خارک قرار گرفته است. به گفته‌ی کارشناسان معماری، قدمت بنای آرامگاه متعلق به سال ۷۳۸ هجری قمری و متعلق به دوران سلجوقی است.

معماری بنا جالب و در عین حال ساده و زیبا است. «علی بن حسین بخارایی»، نام سازنده‌ی این اثر تاریخی است که در این بارگاه دو گنبد هرمی شکل مثلثی و گنبدی دایره‌ای و کوچک را طرحی و اجرا کرده است که تماشاگران و گردشگران، تصویری زیبا و قابل توجه را مشاهده می‌کنند. بنایی که در بغداد و در مناطقی نزدیک به خلیج فارس، مشابه آن بسیار دیده می‌شود.

سازنده‌ی آرامگاه، آن را در فاصله‌ی ۱۰۰ متری از کوهستان، واقع در منطقه‌ی بندرگاه خارک و در دو قسمت آرامگاه و مصلی ساخته است. بخش آرامگاه به صورت محوطه‌ای است اتاق مانند و چهارگوش که مساحت آن برابر با ۲۰ متر مربع است. محرابی زیبا نیز در بخشی از آرامگاه تعبیه شده است که به مصلی نیز راه دارد. باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که ساختمان مصلی را با فاصله‌ی زمانی حدود ۲۰۰ سال پس از ساخت بنای آرامگاه، احداث کرده‌اند. با توجه به اظهارات کارشناسان معماری، مصلا درواقع بنایی است به صورت چهار ایوان به اضلاعی برابر با ۷ متر که قسمت ورودی آن در سمت شرقی قرار دارد.

در بخش داخلی مصلی تزئیناتی زیبا و چشمگیر با استفاده از کاشی‌کاری صورت گرفته است. در این تزئینات از کاشی‌های ارزشمند و نفیس و کوکبی شکل که متعلق به دوران ایلخانی است، استفاده شده که می‌توان تنوع جالب و ویژه‌ای از رنگ و طرح را در آن‌ها مشاهده کرد.

با وجودی که بخش زیادی از این تزئینات کاشی‌کاری از بین رفته، ولی همچنان می‌توان زیبایی آن را در نوشته‌هایی که در حاشیه‌ی کاشی‌ها آن هم به خط زیبای نستعلیق است، مشاهده کرد. اشعار سعدی بیشتر این نوشته‌ها را دربرگرفته است که می‌توان به بیت زیر اشاره کرد

ابر و باد و مه خورشید و فلک در کارند

تا تو نانی بکف آری و به غفلت نخوری

با توجه به نوع ساخت بنا، می‌توان نتیجه گرفت که ساختمان اصلی آرامگاه، مقبره‌ای است که سال‌ها پس از ساخت در قرن هشتم هجری قمری بخش‌های دیگری همچون نمازخانه با سبک و طرحی کاملا جدید و البته ابتکاری در بخش شرقی، به آن اضافه شده است؛ آن هم بدون این که مقبره را تغییر دهند.

فضای داخلی آن را با هنرمندی و با استفاده از کاشی‌های ستاره‌ای هشت ضلعی که متعلق به عهد مغول است، تزئین و روی آن‌ها تاریخ ۷۳۸ هجری قمری را ثبت کرده است. همچنین می‌توان در برخی از نقاط درونی ساختمان آرامگاه، کاشی‌هایی به رنگ آبی روشن، تیره و نیز سفید با لعاب‌هایی از رنگ سیاه مشاهده کرد که احتمال می‌رود این کاشی‌کاری‌ها را پس از نیمه‌ی نخست قرن ۱۴ میلادی انجام داده باشند. البته کارشناسان معتقد هستند که کاشی‌هایی که برای نخستین مرتبه بر این بارگاه نصب شده، با کاشی‌های صلیبی ساده لعابدار ترکیبی زیبا و تماشایی را ایجاد کرده است که متاسفانه به دلیل وارد شدن آسیب‌های متعدد به ساختمان بنا، این کاشی‌ها به طرز کاملا نامتعارف و نامطلوبی، مجددا روی سطح دیوار قرار گرفته است.

در بخش محراب آرامگاه نیز کاشی‌کاری‌هایی زیبا و تماشایی کار شده است که می‌توان آن را در سردر ورودی امامزاده مشاهده کرد. درواقع این تزئینات زیبا لوحی است محرابی شکل که برای ایجاد آن از کاشی آبی رنگ با ارتفاعی برابر با ۷۰ سانتی‌متر و نیز عرضی ۴۰ سانتی‌متر استفاده شده است. در حاشیه‌ی این لوح از نوار‌های باریک که از کاشی‌های فیروزه‌ای ایجاد شده، به عنوان تزئین بهره برده شده است. روی این بخش نیز متن «اللهم صل علی محمد و آل محمد» حک شده است.

بخش بیرونی گنبد آرامگاه و همچنین سر درب ورودی آن، برجستگی‌ها و فرورفتگی‌ها یا همان مقرنس‌های مشهور در معماری مشاهده می‌شود. ناگفته نماند که گنبد آرامگاه حنفیه‌ی خارک، به گنبد آرامگاه دانیال نبی در شوش شباهت قابل توجهی دارد. سطوح جانبی آرامگاه محمد حنفیه‌ی جزیره‌ی خارک، بیش از چهار متر ارتفاع دارد و در این ارتفاع و در هر یک از گوشه‌های آن، لچکی‌هایی ایجاد شده و با هنرمندی طرح چهار ضلعی را به چند ضلعی تبدیل ساخته و گنبدی مضرسی را روی آن ایجاد کرده‌اند.

در نمای بیرونی گنبد نیز می‌توان سه دوره و دو ردیف به شکل پله را مشاهده کرد که با استفاده از منشور‌هایی منظم، ایجاد شده و روی آن، گنبدی پیازی شکل با یک قبه، قرار گرفته است. همان‌گونه که پیش‌تر نیز بیان شد، سازنده‌ی بنا حسین بخاری است که در مقرنس‌کاری قابل توجه واقع در بخش سردر ورودی بقعه، نام سازنده‌ی آرامگاه حک شده است. وی استادی است که در دوران حکومت شاهرخ تیموری می‌زیسته و مرمت، بازسازی و کاشی‌کاری‌های امامزاده را انجام داده است. در کنار کاشی‌های ازاره و نیز استفاده‌ی کمی از آجر، عمده مصالح استفاده شده در ساخت عمارت، گچ و آهک و نیز سنگ‌های محل است.

در این آرامگاه دو قبر دیده می‌شود. مقبره‌ی اصلی که دارای ضریحی از جنس چوب و مشبک‌کاری شده، با صندوق قبری ساده است که سنگ قبر زیر صندوق قابل مشاهده نیست. قبر دوم، در بخش شمال غربی است که به دیوار تکیه داده و با توجه به روایات مردم محلی، احتمالا متعلق به معمار و استادکار آرامگاه است.

هرچند کتیبه‌ای در این مقبره وجود ندارد. آرامگاه محمد حنفیه بوشهر، به لحاظ معماری زیبا که در عین سادگی و شکوه کاملا هنرمندانه ایجاد شده است، و نیز به‌واسطه‌ی اعتقاد مردم به این که مبنی بر محل دفن یکی از فرزندان امام علی (ع)، از ارزش تاریخی، مذهبی و هنری قابل توجهی در بین معماران، باستان‌شناسان و صنعت گردشگری دارد و به یکی از جاذبه‌های گردشگری خارک تبدیل شده است.